W 2009 r. na konferencji prasowej premier Donald Tusk ogłosił, że Polska jest zieloną wyspą w Europie. Podstawą tego stwierdzenia był fakt, że tylko u nas odnotowano dodatni wzrost gospodarczy w porównaniu z poprzednim rokiem. W pozostałych państwach UE mieliśmy do czynienia z kryzysem gospodarczym, a w kraju nad Wisłą wystąpiło „jedynie” spowolnienie dynamiki PKB.

Taka sytuacja wzbudziła spore zainteresowanie na świecie. Z tego też powodu dyskurs kryzysowy jest w Polsce do dzisiaj słabo obecny, a zagrożenie kryzysem i losy Grecji są wygodnym straszakiem i uzasadnieniem dla reform polegających na cięciach i ograniczaniu wydatków publicznych. Spowolnieniu gospodarczemu towarzyszą niepokojące trendy, które zaburzają nieco obraz oazy spokoju na wzburzonym oceanie. Ogólny spadek ubóstwa (szczególnie jego skrajnej formy), trwający od kilku lat, zatrzymał się, a w przypadku najsłabszych grup społecznych sytuacja zaczęła się wręcz pogarszać.

Reformy podejmowane przez rząd PO-PSL nie ochroniły najbiedniejszych, co należy uznać za porażkę z perspektywy sprawiedliwości społecznej, nadającej sytuacji najuboższych duże znaczenie w ocenie zmian.

Polska jako gospodarcza zielona wyspa

Porównanie wzrostu PKB rok do roku za 2009 r. dało Polsce unikalne miejsce wśród państw EU. Byliśmy jedynym krajem z dodatnim wzrostem gospodarczym, co pokazuje powyższa mapa.

Fakt ten był dyskontowany przez polityków partii rządzącej, którzy wyjaśniali go swoją roztropną polityką gospodarczą. Niechętni rządowej interpretacji twierdzili, że wynikało to przede wszystkim z niewielkiego udziału polskich banków w handlu najbardziej ryzykownymi papierami wartościowymi. Bardziej rozsądnie jest przyjąć, że na taki wynik Polski złożyło się wiele czynników, w tym inwestycje publiczne, finansowane w dużej części ze środków UE.

W ujęciu dynamicznym porównanie wzrostu realnego PKB na mieszkańca między 2007 r. a szacunkami dla 2011 r., dla krajów nie odbiegających od Polski pod względem zamożności w przeliczeniu na siłę nabywczą (przedział od 10 do 20 tys. dolarów w 2007 r., 32 kraje ze 182), dało Polsce miejsce w pierwszej dziesiątce. Wskaźnik ten wzrósł o 23%, a wśród krajów europejskich, które Polskę wyprzedziły, była w tej grupie tylko Białoruś. Jeżeli porównalibyśmy jedynie kraje centralnej i wschodniej Europy (bez zadbania o porównywalny punkt wyjścia), to pierwsze miejsce zajmowaliśmy ex aequo z Albanią.

Biorąc pod uwagę wszystkie 182 kraje, najlepszy wynik zanotowały Chiny (51%), niedaleko były Indie (36%) oraz Argentyna (wzrost o 30%). Na końcu znaleźli się najwięksi przegrani kryzysu, z ujemnym wzrostem od kilkunastu do kilku procent: Bahrajn, Łotwa, Irlandia, Grecja, Islandia, Estonia, Włochy.

W świetle danych międzynarodowych kondycja gospodarki polskiej wygląda więc bardzo dobrze. Czy podobne wrażenie będziemy mieli, gdy spojrzymy na dynamikę wskaźnika wzrostu polskiego PKB w okresie 1996–2010? Okazuje się, że spowolnienie z lat 2001–2002 było głębsze niż to w latach 2009–2010. A na tle doświadczeń Czech i Słowacji dynamika gospodarcza Polski wydaje się być bardziej zrównoważona. Załamania wzrostu nie były tak głębokie, ale również dynamika nie jest tak spektakularna, jak w przypadku Słowacji w latach 2004–2007.

Ubóstwo i wykluczenie

Opisywanie sytuacji kraju wyłącznie za pomocą wskaźników PKB nie mówi nam wiele o żywotnych kwestiach związanych z zatrudnieniem i zdolnością do utrzymania się czy o nierównościach w tych obszarach między gospodarstwami domowymi. Jak przekonywał już pod koniec lat 60. Dudley Seers, takie informacje są dla oceny rozwoju ważniejsze niż dochód narodowy na mieszkańca¹.

Zanim przyjrzymy się danym obiektywnym, zobaczmy najpierw, jak Polacy na tle innych narodów subiektywnie oceniali wpływ kryzysu na sytuację swoich gospodarstw domowych. W drugiej edycji badań Life in Transition Survey z 2010 r. przedstawicielom 39 tys. gospodarstw domowych z 34 krajów zadawano następujące pytanie: Jak Pan/Pani wie, kryzys gospodarczy wpływa na cały świat i na nasz kraj. Jak bardzo, jeżeli w ogóle, kryzys wpłynął na Pana/Pani gospodarstwo domowe w ciągu dwóch ostatnich lat? Połączyłem odpowiedzi „tylko trochę” i „wcale” oraz „bardzo” i „znacznie”, otrzymując w ten sposób subiektywny wskaźnik braku negatywnego wpływu kryzysu oraz subiektywny wskaźnik negatywnego wpływu kryzysu (patrz wykres 1).

Wynik Polski, ze wskaźnikiem braku negatywnego wpływu kryzysu na poziomie 62% i z wynikiem 26% respondentów deklarujących znaczny jego zakres, oznacza przynależność do grupy krajów, w których wpływ kryzysu był umiarkowany. Sytuacja była jeszcze lepsza w Szwecji czy Niemczech, zaś najgorzej wypadły pod tym względem Bułgaria i Węgry, gdzie ponad 60% respondentów twierdziło, że kryzys bardzo pogorszył ich sytuację.

Pomimo tej względnie dobrej pozycji ogólnej, gdy spojrzymy na wpływ kryzysu na gospodarstwa domowe niezamożne i zamożne, uzyskamy bardziej zróżnicowany obraz (patrz wykres 2). Dla tych pierwszych wskaźniki układają się jak te dla Węgier, a dla drugich – jak dla Wielkiej Brytanii.

Niezależnie od tego, że porównania międzynarodowe i zestawienia kolejnych okresów wyglądają korzystnie, spowolnienie gospodarcze ma poważne konsekwencje społeczne. Od poprzedniego gospodarczego tąpnięcia sytuacja w Polsce pod względem różnych wskaźników społecznych szybko się poprawiała. Ten pozytywny trend zatrzymał się, a w przypadku grup, które zawsze w Polsce były bardziej zagrożone ubóstwem, sytuacja wyraźnie się pogorszyła.

Wyraźny spadek stopy ubóstwa oficjalnego jest związany głównie z niewaloryzowaniem progów dochodowych z Ustawy o pomocy społecznej (te progi są właśnie granicą ubóstwa przyjmowaną przy obliczaniu odsetka ubogich oficjalnie). Zatem nawet nie­wielki wzrost dochodów sprawia, że coraz mniej gospodarstw spełnia to kryterium i nie kwalifikuje się do objęcia pomocą. Spadek jest więc w części zjawiskiem sztucznym, a nie realnym. W 2011 r. doszło do tego, że odsetek ubogich wyznaczony granicą minimum egzystencji (ubóstwo skrajne, nieuwzględniające potrzeb uczestnictwa w społeczeństwie) był wyższy niż ten obliczony według kryteriów stosowanych w praktyce pomocy społecznej.

Najbardziej niepokojący jest trend w zakresie ubóstwa skrajnego, którego granicę stanowi minimum egzystencji, aktualizowane co roku przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Jego dynamiczny spadek z lat 2005–2007 zatrzymał się w latach 2008–2010 (na poziomie 5,7%), a w 2011 r. wskaźnik ten wzrósł do 6,7%. Podkreślić należy, że mamy tu do czynienia z ubóstwem, które grozi podstawom egzystencji, a odsetek wydający się niskim oznacza w skali kraju ponad 2,5 miliona ludzi.

O ile trendy dla większości grup są zgodne z ogólną tendencją (spadek, a następnie stagnacja), to w przypadku osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (co oznacza przede wszystkim klientów pomocy społecznej) mamy wyraźny trend wzrostowy – z 16% do 22%. Oznacza to, że gospodarstwa domowe będące w najgorszej sytuacji, są najbardziej podatne na konsekwencje spowolnienia gospodarczego. A jednym z odpowiedzialnych za tę większą podatność jest system pomocy społecznej.

Sytuacja wygląda podobnie, gdy analizujemy położenie różnych typów rodzin. Najbardziej narażone na skrajne ubóstwo są rodziny wielodzietne. Należy powitać z zadowoleniem prawie dwukrotne obniżenie tego ryzyka od roku 2005, ale w latach 2008–2011 mamy do czynienia z niepokojącym trendem wzrostowym z 18% do 24%. Rodziny wielodzietne okazują się grupą najbardziej podatną na konsekwencje spowolnienia gospodarczego, czyli nie chroni ich dostatecznie system pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych (tu progi są nieco wyższe, ale również zostały zamrożone).

Jeżeli weźmiemy pod uwagę dane dotyczące zagrożenia i wykluczenia społecznego według metodologii przyjętej w badaniach panelowych Diagnoza Społeczna (fale 2007, 2009, 2011), to zobaczymy, że sytuacja się pogarsza. O ile pomiędzy rokiem 2007 a 2009 mieliśmy do czynienia ze zmniejszaniem się skali zagrożenia wykluczeniem społecznym, to rok 2011 wyraźnie pokazuje jego wzrost w stosunku do lat 2007 i 2009.

Gdy analizujemy dane dotyczące wykluczenia, sytuacja wydaje się jeszcze łatwiejsza do interpretacji. W latach 2007–2011 nastąpił wyraźny wzrost stopy wykluczenia społecznego. Najbardziej dynamiczny był on w przypadku gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, czyli przede wszystkim najuboższych przedstawicieli polskiego społeczeństwa.

Reformy (anty)socjalne

W okresie spowolnienia gospodarczego głównymi problemami polskiego rządu, a szczególnie ministra finansów, są deficyt finansów publicznych i dług publiczny. Ten pierwszy z powodu regulacji UE (próg 3% PKB został przekroczony), a ten drugi ze względu na ustawę o finansach publicznych i Konstytucję (progi 55% i 60% PKB, wskaźnik długu był blisko pierwszego z nich). Plan konsolidacji Ministerstwa Finansów koncentruje się głównie na ograniczaniu wydatków. Według założeń ministerstwa docelowo poziom wydatków publicznych nie powinien przekraczać 40%, a dług publiczny 45% PKB².

Wśród działań zmniejszających problemy finansów publicznych najgorętsze dyskusje wywołał projekt zmniejszenia poziomu składki odprowadzanej do otwartych funduszy emerytalnych³. Szczytowym punktem sporu była debata telewizyjna między ministrem finansów Jackiem Rostowskim a głównym reformatorem polskiej gospodarki w okresie transformacji, prof. Leszkiem Balcerowiczem. Reforma ta była najłatwiejsza ze względu na szybkie korzyści dla stanu finansów publicznych i oddalone w czasie konsekwencje dla przyszłych emerytów, ale burza medialna (i wśród ekspertów) była potężna.

Innym rozwiązaniem jest tymczasowe podniesienie wszystkich stawek VAT o 1 punkt procentowy, przy obniżeniu stawki na niektóre produkty żywnościowe z 7% do 5%⁴. Akurat ta reforma została zaprojektowana tak, aby zminimalizować jej większy negatywny wpływ na sytuację osób najbiedniejszych. Bez obniżki VAT na żywność relatywnie dużo większe koszty reformy poniosłaby uboższa część polskiego społeczeństwa⁵.

Do najbardziej bolesnych dla najuboższych należą cięcia polegające na wspomnianym powstrzymywaniu się od waloryzacji progów uprawniających do świadczeń z pomocy społecznej oraz do świadczeń rodzinnych, a także zamrożenie wysokości samych świadczeń. Rząd zignorował decyzję Komisji Trójstronnej w tej sprawie z 2010 r., a jest przecież jej częścią. Konsekwencją rezygnacji z podwyższania progów dochodowych w pomocy społecznej jest to, że dla większości typów gospodarstw domowych stały się one niższe od minimum egzystencji, np. dla rodziny pięcioosobowej (dwoje dorosłych i troje dzieci) kryterium dochodowe pomocy społecznej było w 2011 r. niższe aż o 438 zł.

Utrzymywanie poziomu progów ubóstwa w pomocy społecznej poniżej minimum egzystencji oznacza, że część gospodarstw domowych, która jest skrajnie uboga, nie nabędzie uprawnień do świadczeń z pomocy społecznej. Trudno nie uznać tego za skandal, ale nie wywołuje to zaciętych debat ministrów z profesorami akademickimi w najlepszym czasie antenowym telewizji publicznej.

Ponadto progi te służą także do obliczania wysokości niektórych świadczeń pieniężnych (zasiłek okresowy⁶), więc ich niepodwyższanie powoduje też, że nadal uprawnieni do zasiłków otrzymują je niższe. Przypomnijmy, że nasze prawo pomocy społecznej gwarantuje tylko 50% zasiłku okresowego (czyli różnicy między progiem ustawowym a dochodem rodziny). Ma on charakter minimalnego dochodu gwarantowanego dla osób w wieku produkcyjnym – jeżeli już nie mamy prawa do żadnych innych świadczeń, pozostaje nam tylko on.

Zasiłki rodzinne są jednym z instrumentów socjalnej polityki rodzinnej. Mimo że polskie społeczeństwo popiera pomaganie wszystkim rodzinom, a nie tylko biednym⁷, wciąż są one dostępne tylko dla tych ostatnich. Natomiast spadek realnej wartości kryteriów (obecne 504 zł było warte w 2006 r. niemal 200 zł więcej) sprawia, że zasiłki otrzymują tylko coraz biedniejsi.

Jeżeli świadczenia ustalone są kwotowo (jak większość świadczeń rodzinnych), to zamrożenie ich wysokości oznacza, że realna wartość tych świadczeń ulega zmniejszeniu. Przykładem niech będzie jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka (tzw. becikowe). Od 2006 r. jego wartość nominalna to 1000 zł, ale gdy weźmiemy pod uwagę ogólny wzrost cen, to wartość realna tej kwoty w 2011 r. była niższa o 189 zł.

Najważniejszą konsekwencją niepodwyższania progów dochodowych jest to, że wraz ze wzrostem ogólnej zamożności i kosztów życia coraz mniej rodzin jest uprawnionych do świadczeń. Od 2005 r. z powodu zamrożenia progu dla świadczeń rodzinnych prawo do nich utraciło ponad 800 tys. dzieci⁸.

Ogólnie ujmując, reformy systemu podatkowo-transferowego w latach 2007–2011 przyniosły duże korzyści najbogatszym (dochody dziesiątego decyla wzrosły średnio o ponad 6%) i niewielkie lub żadne najuboższym (przeciętny wzrost dochodu pierwszego decyla o nieco ponad 1%, przy niewielkim spadku dochodów drugiego decyla)⁹.

Rynek pracy

Nie ulega wątpliwości, że przed ubóstwem lepiej chroni dobrze płatna i stabilna praca niż świadczenia pieniężne oferowane przez system pomocy społecznej czy zasiłki dla bezrobotnych. Czy jednak umowy na czas określony są jednoznaczne z pojęciem dobrej (godnej) pracy? Odpowiedź na to pytanie zależy od wielu innych cech pracy, np. poziomu dochodu i zabezpieczenia w razie wystąpienia ryzyk socjalnych – dobra praca jest dobrze opłacana i oparta na umowie gwarantującej odprowadzanie odpowiednio wysokiej składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne.

Jednym z posunięć polskiego rządu w przygotowaniach do odparcia uderzenia kryzysu był tzw. pakiet antykryzysowy dla niepublicznych podmiotów gospodarczych¹⁰. Głównym jego celem było ograniczenie działania dotychczasowych regulacji rynku pracy, dotyczących czasu pracy, nadgodzin i kodeksowych umów na czas określony. Ponadto przewidziano dla przedsiębiorców mających problemy ekonomiczne możliwość zastosowania ograniczenia czasu pracy i wysokości płac oraz przestoju produkcji/działalności. Praktyczne znaczenie ustawy wydaje się jednak niewielkie, np. przewidywano, że w ciągu dwóch lat 94 tys. pracowników dotknie redukcja płac, a w 2010 r. było to niecałe 2,5 tys.¹¹ Ważne jest jednak to, że uelastycznianie prawa pracy w Polsce posuwa się coraz dalej. W wyniku poprzednich reform Polska stała się liderem UE, jeżeli chodzi o pracujących na podstawie umów na czas określony w stosunku do ogółu zatrudnionych (do 2009 r. najwyższy wskaźnik miała Hiszpania).

Uderzające jest nie tylko objęcie przez Polskę przewodnictwa w tym rankingu, ale również prawie sześciokrotna dynamika przyrostu, gdy porównamy późne lata 90. (5%) z przełomem pierwszej i drugiej dekady XXI wieku (26%). Istotna jest też wyjątkowość tego trendu zarówno na tle krajów zachodnich, jak i postkomunistycznych. Tym razem nie obyło się bez debaty publicznej, dla której hasłem wywoławczym stały się „umowy śmieciowe”. Na razie nie zakończyła się ona konkluzjami ustawodawczymi. Zderzyły się w niej poglądy dużej części ekspertów akademickich ds. polityki rynku pracy, powtarzających, że uelastycznienie i deregulacja są dobre lub stanowią mniejsze zło w dobie walki o międzynarodową konkurencyjność, oraz poglądy tych, którzy od dawna zwracali uwagę na erozję praw pracowniczych i prekaryzację. Oni też zwykle dodają, że są to skutki strategii deregulacyjnej, a ta ma u podstaw głównie ideologiczne przekonanie, że im mniej regulacji na rynku pracy, tym lepiej dla wszystkich.

Zielona wyspa „wdraża” strategię Europa 2020

Co nowego do tego obrazu wnosi nowa dziesięcioletnia strategia UE Europa 2020? Rząd „zielonej wyspy” postanowił, że dokona takich reform, które sprawią, że do 2020 liczba Polaków w gorszym położeniu ekonomicznym zmniejszy się o 1,5 miliona¹². Według metodologii przyjętej przez UE, w Polsce było w 2010 r. 10,4 miliona takich osób. Zaplanowano więc, że do 2020 ta liczba zmniejszy się o 14%. Nie tylko wydaje się to mało ambitne, ale również nie wiadomo, w jaki sposób będą dokonywane pomiary postępów na tej drodze. W wyniku lobbingu i kompromisów Komisja Europejska przyjęła, że do pomiaru etapów osiągania tego celu służyć będą trzy różne wskaźniki. Problem w tym, że każdy z nich zakłada inną koncepcję ubóstwa i walki z nim. Ubóstwo relatywne pod względem dochodu wymaga strategii zmniejszania nierówności zasobów. Wspieranie ubogich w zaspokajaniu ich podstawowych potrzeb sugeruje koncepcja wielowymiarowej deprywacji potrzeb materialnych. Niski poziom zatrudnienia w gospodarstwach domowych – tu głównymi problemami są bezrobocie i bierność zawodowa.

Autor tego artykułu jako przedstawiciel jednej z polskich sieci socjalnych organizacji obywatelskich podkreślał na spotkaniu Międzyresortowego Zespołu do spraw Strategii Europa 2020, że w pierwszej wersji oraz w aktualizacji Krajowego Planu Reform nie ma żadnej ścieżki realizacji celu przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu. Z wypowiedzi przedstawicielki Ministerstwa Gospodarki wynikało, że zrealizuje się on w wyniku osiągnięcia innych celów strategii Europa 2020. Zapewne nie taka była intencja jego wyodrębnienia. Dodatkowy dowód na to, że obecny rząd, a w szczególności MPiPS, nie jest w stanie sprecyzować programu społecznego, to brak opracowania przez Polskę Krajowego Raportu Społecznego (odpowiednik krajowych programów na rzecz zabezpieczenia społecznego i integracji społecznej z okresu Strategii Lizbońskiej), który co prawda obecnie jest dobrowolny, ale zalecał go Komitet Ochrony Socjalnej i został przygotowany do tej pory przez 13 państw UE.

Zajmując stanowiska w trakcie dyskusji nad zagadnieniami ubóstwa i wykluczenia w strategii Europa 2020, eksperci rządowi stanowczo sprzeciwiali się przyjęciu wskaźnika ubóstwa relatywnego i proponowali wielowymiarową deprywację, co oznacza, że bardzo nie odpowiada im strategia ograniczania nierówności. Gdyby byli konsekwentni, powinni przyjąć preferowany wskaźnik jako kluczowy w Krajowym Programie Reform – wówczas ich cel wydawałby się bardzo ambitny, gdyż chodziłoby o ograniczenie skali problemu o połowę. Może nie okazałoby się to trudne, gdyż spadek tego wskaźnika w ostatnich latach w Polsce był bardzo znaczący – z ponad 33% w 2005 do 14,2% w 2009. W krajach rozwiniętych z lepszą polityką społeczną, takich jak Szwecja, skala zjawiska wynosi 1–2%.

Wnioski

Jeżeli uznajemy, że sytuacja osób w najgorszym położeniu jest ważna dla oceny postępu na drodze rozwoju kraju, to niewątpliwie od kilku lat mamy w Polsce wyraźny regres. Można go wyjaśniać spowolnieniem gospodarczym i nieskutecznością rządu, który nie był w stanie tak zareagować na trudności ekonomiczne, aby uchronić najuboższych. Przeciwnie, skutki reform z ostatnich lat poprawiały głównie sytuację najbogatszych. Nie ma w tym niczego zaskakującego, gdyż dominująca siła polityczna, mimo swojej postideologicznej i promodernizacyjnej retoryki, prowadzi typową politykę wspierania bogatych z przekonaniem, że to pomoże pozostałym.

Ostatnie wybory parlamentarne nie zmieniły układu politycznego, więc nie należało oczekiwać głębokich reform z intencją ochrony lub poprawy sytuacji najuboższych. Praktyka dowodzi słuszności takiego sceptycyzmu. Z wielkim trudem i dopiero po stwierdzeniu, że kryteria dochodowe z pomocy społecznej były bardziej restrykcyjne niż minimum egzystencji, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, ustami J. Dudy, obiecało działać. Po ponad półtora roku od tej obietnicy pojawiły się konkrety – od października 2012 r. kryteria oraz m.in. zasiłki rodzinne mają wzrosnąć. Tak się składa, że właśnie w tym roku mijają trzy lata i kolej na ustawowo zaplanowaną zwykłą weryfikację progów (pierwsza była w 2006 r., druga w 2009 r. – progów nie podwyższono, trzecia – obecnie). Strona związkowa uznała propozycję rządu za niewystarczająco chroniącą przed kolejną utratą wartości oferowanego wsparcia. Obrazuje to, jak bardzo system weryfikacji progów jest antyspołeczny i łatwy do obejścia^13.

Nie wiadomo, jak sytuacja będzie wyglądała w latach 2013–2014. Wzrost gospodarczy w Polsce jest nadal względnie wysoki, ale część komentatorów przewiduje ponowne spowolnienie lub nawet kryzys. Gdyby do tego doszło, zapewne nie zobaczymy nic więcej ponad to, co już zaproponowano, czyli zaciskanie pasa finansom publicznym i ułatwianie życia przedsiębiorcom. Czy to wystarczy, aby zapewnić spokój społeczny na zielonej wyspie?

dr hab. Ryszard Szarfenberg

Artykuł jest skróconą i zaktualizowaną na potrzeby „Nowego Obywatela” wersją tekstu, który ukazał się w pracy zbiorowej: G. Firlit-Fesnak i in. red., „Integracja społeczna jako wyzwanie dla polityki społecznej i pracy socjalnej. Soziale Integration als Herausforderung für die Sozialpolitik und Sozialarbeit”, Wydawnictwo ASPRA-JR, Warszawa 2012.

Przypisy:

1. Zob. R. Szarfenberg, Rozwój społeczny, czyli detronizacja PKB, „Nowy Obywatel” nr 2/2011.
2. Pierwszy pakiet reform dla konsolidacji finansów publicznych, Ministerstwo Finansów, marzec 2010.
3. Ustawa o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych weszła w życie 1 maja 2011 r.
4. Wieloletni plan finansowy państwa 2010–2013, Rada Ministrów, sierpień 2011.
5. M. Myck i in., Raport Przedwyborczy CenEA 2011. Część I: 2006–2011: kto zyskał, a kto stracił?, CenEA 2011, s. 43–44. Informacja prasowa pt. 2006–2011: podatki i ich wpływ na budżet państwa i dochody Polaków, CenEA 13 września 2011 r., s. 2, wykres 2.
6. Niedawno na jednym ze spotkań usłyszałem od urzędnika z jednej z warszawskich dzielnic, a potwierdziła to dyrektor ośrodka pomocy społecznej z innej dzielnicy, że zasiłków okresowych w praktyce się nie wypłaca. Bardzo mnie to zdziwiło, gdyż 50% tego zasiłku jest gwarantowane. Jeżeli byłyby to informacje prawdziwe, można by sądzić, że w praktyce prawo pomocy społecznej jest nagminnie obchodzone.
7. Polityka państwa wobec rodziny, CBOS, 2012.
8. M. Myck i in., op. cit.
9. M. Myck i in., Raport Przedwyborczy Cen EA 2011. Część I op. cit., s. 32.
10. Ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców weszła w życie 22 sierpnia 2009 r., a obowiązywała do końca 2011 r.
11. Sprawozdanie z wykonania planu finansowego funduszu gwarantowanych świadczeń pracowniczych za 2010 r.
12. Krajowy program reform, kwiecień 2011. Ocena aktualizacji tego programu dokonanej w 2012 r. w wymiarze przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu zob. R. Szarfenberg, Strategia Europa 2020 oraz aktualizacja Krajowego Programu Reform 2012/2013 – przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/kpr_akt.pdf
13. W Komunikacie Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych z posiedzenia w dn. 13 lipca 2009 r. jest wzmianka o tym, że przypominano stronie rządowej o konieczności weryfikacji progów. W 2010 r. Komisja Trójstronna przyjęła uchwałę 37 w sprawie weryfikacji kwot kryteriów dochodowych od 1 października 2010. Szczegóły dotyczące zamierzeń obecnego rządu zob. Komunikat z posiedzenia Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych w dniu 14 czerwca 2012 r. Rozporządzenie w tej sprawie ukazało się już w Dzienniku Ustaw nr 823 z 17 lipca. Projekt rozporządzenia w sprawie wysokości dochodu rodziny albo dochodu osoby uczącej się, stanowiących podstawę ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych, ukazał się z datą 10 lipca 2012 r. i jest już dostępny na stronach BIP MPiPS.