Carpooling, swap, couchsurfing, turystyka społecznościowa – to tylko kilka trendów, które w ostatnich latach zmieniają oblicze globalnej konsumpcji. Eksperci widzą w tym zmianę nawyków konsumpcyjnych, która pozwala zmniejszyć stopień eksploatacji cennych zasobów. Tymczasem dla większości osób uczestniczących w tej „nowej konsumpcji” jest to po prostu wielka oszczędność. Choć nie tylko – w świecie ekonomii dzielenia się chodzi również o relacje między ludźmi.

W filmie „The Story of Stuff” amerykańska aktywistka Annie Leonard prezentuje pewien „system”. Jak wyjaśnia, obecnie znajduje się on w kryzysie. Ten system to sekwencja opisująca działania współczesnych gospodarek: od eksploatacji zasobów, poprzez produkcję, konsumpcję, po wyrzucenie. System powinien być zamknięty, uwzględniając w możliwie największym stopniu recykling i inne formy utylizacji odpadów. Tak jednak nie jest. Annie wyjaśnia: każdego roku produkujemy, konsumujemy i wyrzucamy miliony ton rzeczy (tytułowe „stuff”). Przez ostatnie 50 lat zużyliśmy więcej zasobów niż wszystkie poprzednie pokolenia. Jakże często kupujemy coś, co nie jest nam w zasadzie potrzebne, i wyrzucamy rzeczy, które nie są wcale zużyte, a jedynie postrzegamy je jako nieprzydatne lub niemodne (co innego jeśli zostały, jak to określa Annie, „zaprogramowane na śmietnik”, czyli skonstruowane tak, aby szybko się zepsuły i konsument musiał zakupić kolejne). Czy jest sposób, aby temu zapobiec? Sharing economy – ekonomia dzielenia się – wydaje się jednym z kół ratunkowych dla „systemu w kryzysie”. Na dodatek zbliża do siebie ludzi żyjących w zatomizowanych społeczeństwach.

Kup dziurę zamiast wiertarki

Upowszechnienie internetu diametralnie zmieniło sposób, w jaki funkcjonujemy jako jednostki i społeczności, a także jako konsumenci. Nie od razu jednak nauczyliśmy się z niego korzystać w ten sposób. File sharing, peer2peer i inne elementy wirtualnego dzielenia się były z początku domeną fachowych informatyków i pasjonatów nowych technologii – tak powstawało oprogramowanie typu open source. Dopiero później analogiczne mechanizmy zastosowano do sprzedaży, wymiany i kontaktów (media społecznościowe).

Im bardziej internet stawał się „społecznościowy”, tym bardziej sprzedaż za jego pośrednictwem odchodziła od klasycznych schematów. W internecie standardowa relacja klient – producent, w której to producent rozdaje karty, została zastąpiona relacją równorzędną, jeśli nie wręcz odwróconą. Ponadto, w momencie, gdy nauczyliśmy się wykorzystywać internet do wymiany dóbr, a nie tylko do ich kupna, rola producenta zmalała. Zaczął on stawać się w coraz większym stopniu pośrednikiem, a niekiedy jest wręcz z transakcji eliminowany.

W 2010 r. Rachel Bootsman i Roo Rogers wydali książkę o tytule, który z czasem wszedł do użytku jako określenie nowego typu konsumpcji – „Collaborative Consumption”, czyli konsumpcja „współpracująca” lub oparta na współdziałaniu. Publikacja jest błyskotliwą syntezą trendów, które pojawiały się od kilku lat na Zachodzie, a obecnie przybrały globalny charakter. Collaborative consumption (CC) to konsumpcja oparta na systemie redystrybucji. „System w kryzysie” przestaje więc mieć charakter linearny, staje się systemem zamkniętym, o jakim marzy wspomniana Annie Leonard. Zamiast stale kupować i wyrzucać lub kupować i składować (w USA ogromne powierzchnie wynajmowane są wyłącznie w celu magazynowania nieużywanych dóbr), zaczynamy dzielić się tym, co posiadamy, najczęściej wykorzystując internet jako pośrednika w „transakcji”.

Wymianie czy redystrybucji podlegają nie tylko konkretne przedmioty, ale również czas i przestrzeń. Transakcje nierzadko odbywają się bezgotówkowo, na zasadzie barteru, w którym wartość dla „sprzedającego” może mieć charakter pozamaterialny. Na przykład osoby udostępniające miejsce w swoim samochodzie w ramach systemu carpooling nie zawsze oczekują zapłaty. Niekiedy wystarczy im, że podczas drogi do pracy lub w inne miejsce mają towarzystwo – pasażera, z którym można porozmawiać. CC rozwiązuje też problem nadmiaru kupowanych towarów. W USA powstały serwisy umożliwiające „wynajmowanie” narzędzi domowych – jeżeli, dajmy na to, chcemy zawiesić w domu półkę i potrzebna jest nam wiertarka, ale wiemy zarazem, że nie będziemy z niej częściej korzystać, to zamiast kupić, możemy ją wypożyczyć od kogoś z okolicy na godzinę lub dobę…

Dzielenie się w praktyce

Niektóre trendy zaliczane do collaborative consumption znane są w Polsce już od jakiegoś czasu. Jest to np. couchsurfing – oferowanie „wolnej kanapy” przyjezdnym z różnych stron świata jako alternatywa dla hotelu, co przy okazji skutkować może nawiązaniem ciekawej znajomości. Inny przykład to carpooling, system łączący kierowców posiadających wolne miejsca w samochodzie oraz osoby szukające taniej podwózki. Istniejące na świecie serwisy społecznościowe umożliwiają dziś prawie wszystko – udostępnianie przestrzeni samochodu, garażu, własnego ogródka (jeżeli ktoś nie posiada działki, a chciałby od czasu do czasu zająć się ogrodnictwem), narzędzi… A nawet… ludzi – od niedawna działa w Polsce serwis Babcie do Wynajęcia, kontaktujący osoby szukające niani z „babciami”, starszymi kobietami, które chciałyby spędzać czas, zajmując się dziećmi.

Oprócz prostej wymiany taka forma konsumpcji może też zapewniać określone przeżycia. Ciekawym przykładem jest serwis Vayable, wpisujący się w nurt tzw. turystyki społecznościowej. Osoby szukające niestandardowych sposobów na spędzenie wakacji mogą za pośrednictwem Vayable skorzystać z oferty nieprofesjonalnych przewodników – mieszkańców różnych miejsc na świecie. Oferują oni nietypowe wycieczki. Artysta street art za niewielką opłatą pokaże najlepsze dzieła „gatunku” w swojej okolicy, pewien bezdomny z San Francisco za 100 dolarów oprowadza po „podziemiach” miasta, ktoś inny zorganizuje dla turystów improwizowany obiad albo zaprosi na warsztaty malarskie połączone z przejażdżką rowerami po artystycznych zakątkach miasta. Taka forma spędzania wolnego czasu nie tylko umożliwia nawiązanie ciekawych znajomości i zaoszczędzenie części środków przewidzianych na wyprawę (oferty profesjonalnych biur podróży są znacznie droższe), ale też rozwija kreatywność i pozwala spojrzeć na dane miejsce oczami „tubylców”.

Dla osób, które lubią konsumować stadnie, a do tego kochają jedzenie, powstał serwis Eat With Me. Dzięki tej platformie każdy może zorganizować wspólne gotowanie lub wyjście do restauracji i zaprosić osoby o podobnych upodobaniach kulinarnych, oczywiście przebywające w tej samej okolicy. Z serwisem związany jest także trend pop-up restaurants – improwizowanych na szybko jednorazowych spotkań kulinarnych. Dzięki takiemu systemowi można oszczędzić na przygotowywaniu posiłków (uczestnicy wspólnego konsumowania kupują składniki na spółkę) i dodatkowo spędzić czas z nowo poznanymi osobami, które lubią ten sam typ posiłków.

Ważne cele projektów z nurtu collaborative consumption to m.in. ominięcie komercyjnych pośredników i stworzenie lokalnej alternatywy dla wielkiego biznesu. Serwisy, które umożliwiają bezpośredni kontakt między kupującymi a sprzedającymi czy też „dzielącymi się”, to często dobry sposób na ograniczenie kosztów transakcji. Portale umożliwiają organizowanie się lokalnych społeczności – jak np. amerykański ShareMyStorage.com, dzięki któremu mieszkańcy różnych miejscowości mogą udostępniać sobie nawzajem przestrzeń magazynową (w formie piwnic, strychów, garaży), wykorzystując nieużywane przestrzenie swoich posesji, zamiast korzystać z hal magazynowych wynajmowanych odpłatnie przez specjalistyczne firmy, pobierające za to wysoką opłatę i sytuujące magazyny daleko za miastem.

W kwestii dzielenia miejsc i współużytkowania przestrzeni istotnym trendem, zarówno w Polsce, jak i za granicą, jest coworking – wynajmowanie miejsca we wspólnej, otwartej przestrzeni biurowej. Dzięki współpracy w jednym miejscu można zaoszczędzić na kosztach prowadzeniu biura, pracować komfortowo, współużytkując drukarki czy komputery, a także poznawać nowe osoby, niejednokrotnie przedsiębiorców czy freelancerów o podobnych upodobaniach, co skutkować może wspólnymi projektami. Przestrzenie coworkingowe funkcjonują w prawie wszystkich większych miastach w Polsce, jak np. Komin73 na warszawskiej Pradze.

Popularne stały się również najprostsze formy wymiany i wyprzedaży. Są to swapy – organizowane w różnych miastach w Polsce akcje wymiany nieużywanych ubrań – oraz, od niedawna, wyprzedaże garażowe, wzorowane na amerykańskich spontanicznych lokalnych targowiskach, na których mieszkańcy okolicy mogą sprzedać nieużywane przedmioty dowolnego rodzaju. Wymiany i wyprzedaże mogą mieć też charakter tematyczny – popularne są np. swapy odzieży dla dzieci – dla doświadczonych matek niby nic nowego, bo często przekazuje się ubranka rodzinie lub znajomym, jednak swap pozwala na zwiększenie liczby odbiorców i oferty. Na „garażówkach” i swapach określenie wartości czy też równowartości przedmiotów jest kwestią negocjacji, a dzięki temu systemowi nieużywane ubrania, meble, książki i inne rzeczy wchodzą do systemu redystrybucji. To, czego nie chcemy lub nie możemy (w obliczu nadmiaru) wykorzystać, zostaje zagospodarowane przez innych, a następnie może być znowu przekazane, wymienione i tak na okrągło…

Wymianie podlegają nie tylko przedmioty, ale też wiedza, doświadczenie, przeżycia i czas. Dostęp do nich staje się coraz częściej naturalny. Szczególnie w dziedzinie wiedzy postęp ten niesie kolosalne przemiany – nurt tzw. otwartych innowacji (Open Innovation) pokazuje, że dzielenie się wiedzą może być bardziej kreatywne i efektywne niż jej żelazna ochrona. Rozumieją to coraz bardziej także przedsiębiorcy, oswajając się stopniowo z zaletami wolnych licencji (Creative Commons). W Polsce póki co jest ich jeszcze mniej niż garstka. Wybijającym się przykładem jest marka Hedoco – pierwsza w naszym regionie, która produkuje i sprzedaje w formule open design. Klient może być dzięki temu jednocześnie projektantem, nabywcą, a nawet producentem. Marka przygotowała ideowy manifest: Wierzymy, że projektowanie i produkowanie to współtworzenie świata, nie tylko materialnego – świata potrzeb, rozwiązań i nowych wyzwań. Chcemy, by ten świat był lepszy, mniej zaśmiecony i dostępny dla wszystkich. Tworzymy markę społecznie odpowiedzialnego designu, której projekty dostępne są dla wszystkich użytkowników. Każdy ma możliwość samodzielnie wykonać projekt Hedoco z własnych materiałów, według założeń przez nas udostępnionych. Może wykorzystać własny, nadmiarowy materiał, użyć materiałów z recyclingu. […]Wierzymy w swobodę korzystania z przedmiotu zamiast bycia niewolnikiem jego funkcji.

Na progu rewolucji

System collaborative consumption wydaje się w swoich założeniach banalny – dzielimy się i wypożyczamy zamiast kupować. Do tego, jeśli prześledzić genezę CC, można dojść do wniosku, że nie jest to trend zupełnie nowy, lecz raczej odrodzenie zapomnianej wspólnotowości w nowym, współczesnym wydaniu. Polakom ów system wydaje się podejrzanie znajomy – czyż nie tak właśnie radziliśmy sobie w czasach PRL-owskich niedoborów? Zdaniem Botsman i Rogers za tym prostym schematem kryje się jednak wielka rewolucja.

Po pierwsze: dostęp staje się ważniejszy niż posiadanie. Przez ostatnie dwie dekady byliśmy wychowywani w przekonaniu, że jedynie posiadanie czegoś na własność daje gwarancję materialnej stabilności. Mieszkania, samochody i wszelkie inne przedmioty (a w ostatnim czasie także dobra intelektualne) stały się totemami niezależności. Świat ogarnięty jest zresztą manią patentowania – wiedza także stała się towarem, który ludzie chcą posiadać na własność czy wręcz na wyłączność. Collaborative consumption zmienia nasze podejście do tej kwestii. Pokazuje, jak stwierdzają wspomniani autorzy, że dla współczesnego człowieka dostęp jest przywilejem, a własność ciężarem.

Po drugie: dzięki społecznościowemu charakterowi wymiany uczymy się na nowo zaufania w relacjach o charakterze wymiany handlowej. Uczestnictwo w tym systemie wymaga wzajemnej ufności stron, bo transakcje w serwisach pod tym szyldem nie polegają na zawieraniu wielostronicowych umów z zapisami o zabezpieczeniach i karach. Oczywiście, różne rozwiązania technologiczne stosowane przez portale wymiany pomagają w pewnym stopniu weryfikować użytkowników (konieczność logowania, oceny kontrahentów, weryfikacja przez serwis pośredniczący itp.), z reguły jednak serwisy przyciągają ludzi bardziej otwartych na relacje z innymi. Technologia przywraca dawne formy zaufania – tłumaczą Botsman i Rogers. Aby konsumenci uwolnili się od kulturowo zakodowanego kultu posiadania, musimy pokazać im, że dzielenie się jest wygodniejsze i tańsze od konsumpcji.

Po trzecie: collaborative consumptionratuje społeczeństwa od atomizacji i skrajnego indywidualizmu. Niewątpliwie wyróżniającą cechą nowego typu konsumpcji (ale też komunikacji) jest to, że oprócz satysfakcji z wymiany, oszczędności i zaradności mamy też satysfakcję z przynależenia do wspólnoty.Ludzie uświadamiają sobie, że posiadanie wyłącznie po to, aby mieć coś na wyłączność, jest mniej istotne niż przynależenie.

Po czwarte: nowy styl konsumpcji wpisuje się w koncepcję zrównoważonego rozwoju. Nie jest to dla większości użytkowników cel sam w sobie, a raczej efekt uboczny nowego systemu. Więcej – zdaniem Botsman i Rogers, większość osób korzystających z systemu wymiany w żaden sposób nie popiera idei zrównoważonego rozwoju. Przeciwnie, są to zwolennicy kapitalizmu „w starym stylu”, a jednak dostrzegają w nowym systemie ogromne zalety, przede wszystkim oszczędność i tzw. dobrą okazję. Dzięki rosnącej modzie na dzielenie się coraz więcej ludzi dokonuje akcesu do cyklu wymiany, a tym samym nieświadomie przyczynia się też do ochrony zasobów i surowców. Pokazywanie, że „inni też tak robią”, jest często dużo bardziej skuteczne niż odwoływanie się do czyjegoś poczucia społecznej odpowiedzialności czy apelowanie o zachowanie zasobów dla przyszłych pokoleń.

Ile idei, ile kalkulacji?

Nie bez przyczyny ekonomia dzielenia się zaczęła rozkwitać w czasach kryzysu i to w kraju, w którym przybrał on najbardziej spektakularne oblicze. Idee dzielenia się, wspólnotowości i ochrony środowiska są oczywiście urzekające, ale nie oszukujmy się – wartości te nie są (i może nigdy nie będą) kluczowe dla większości konsumentów na świecie. Kwestia ceny i wygody pozostaje kluczowa.

Collaborative consumption wydaje się doskonałą ofertą w czasie gospodarczego osłabienia, ponieważ pozwala ominąć tradycyjnych komercyjnych pośredników i zaoszczędzić spore środki. Dla osób udostępniających miejsce w samochodzie w systemie carpooling jest to niezły sposób na zmniejszenie kosztów benzyny. Polska strona serwisu w ten sposób zachęca potencjalnych użytkowników: Obserwowane od kilku tygodni wzrosty cen paliw uszczuplają zawartość portfela niejednego kierowcy. Jednym z najprostszych sposobów na oszczędności jest znalezienie pasażerów i podzielenie się z nimi kosztami przejazdu. Podział kosztów dotyczyć może nie tylko wydatków na paliwo, ale także opłat za przejazd autostradą czy postój na parkingu. […] Carpooling to oszczędność pieniędzy nie tylko po stronie kierowcy, ale także pasażera. Z Krakowa do Katowic można pojechać już za 7 zł, z Wrocławia do Drezna – za jedyne 60 zł. To zdecydowanie taniej niż pociągiem, a przy tym o wiele wygodniej.

Jaka jest zatem wartość ekonomii dzielenia się? Rachel Bootsman ocenia, że wartość rynku CC wynosi ok. 110 miliardów dolarów. Sam rynek zaś rozwija się w zawrotnym tempie, a serwisy umożliwiające społecznościowe finansowanie (crowdfunding – w Polsce niestety niewykonalny ze względu na brak odpowiednich przepisów!), reprezentowane przez takie znane światowe serwisy, jak Kickstarter czy Indiegogo, umożliwiają opłacenie innowacyjnych przedsięwzięć i uniezależniają od kredytów bankowych. Umair Haque, ekspert ds. ekonomii, uważa, że collaborative consumption to potężna zmiana i poważne zagrożenie dla tradycyjnego biznesu. Jeśli ludzie, dawniej określani jako konsumenci, zaczną konsumować o 10% mniej, a dzielić się o 10% bardziej, skutki ekonomiczne dla tradycyjnych korporacji będą nieproporcjonalnie większe, co oznacza, że niektóre branże będą musiały się przekształcić albo przygotować do zatonięcia w ruchomych piaskach przeszłości.