[…] Obecną […] granicę, ustanowioną traktatem ryskim, należy traktować jako zjawisko trwałe. Stąd jasny wniosek, że musimy skończyć z prowizorium na Kresach, przestać je traktować jakby tereny okupowane, musimy wypracować program naszej polityki na Kresach.

Założeniem tego programu powinno być dążenie, żeby Kresy te na zawsze związać z państwowością polską, uczynić z nich integralną część.

Uczynić to można tylko na tej drodze, że ludność Kresów dobrowolnie duchowo zespoli się z państwowością polską, poczuje się obywatelami polskimi z własnej woli i przekonania.

Innej drogi nie ma, każda inna droga prowadzi do tego stanu rzeczy, którego jesteśmy obecnie świadkami. Aby tak się stało, trzeba mieć na myśli następujące dwa postulaty: 1) aby ludność Kresów nie ciążyła do Rosji ani sowieckiej, ani żadnej innej; 2) aby powstanie w przyszłości państwa ukraińskiego i białoruskiego na ziemiach dziś podbitych przez Rosję, a co może odbyć się tylko w drodze rewolucyjnej, a więc strasznego wstrząsu państwowością rosyjską, nie wywołało eo ipso wstrząsu i na Kresach w Polsce. Innymi słowy, aby tak radosny i pożądany dla Polski fakt powstania niepodległej Ukrainy i Białorusi nie spowodował wewnętrznego załamania się w życiu państwa polskiego w momencie wymagającym od niego wielkiej czujności, a kto wie, czy i nie wydatnej pomocy powstającym do nowego życia narodom. Trzeba, aby polityka nasza na Kresach uczyniła z tej prowincji dla nas w tym momencie punkt oparcia w naszej czynnej polityce na wschodzie Europy, nie zaś kulę u nogi, która nas obezwładni i uczyni z nas w najlepszym wypadku bezsilnego, biernego widza rozgrywających się wypadków w Kijowie, Charkowie i Mińsku.

Jaki więc program winniśmy stosować, aby tego dopiąć?

Najprostszym, zdawałoby się, sposobem byłoby spolonizowanie Kresów pod względem narodowym. Tą drogą chciała iść Narodowa Demokracja i niemądra, będąca pod jej zgubnymi wpływami, biurokracja polska. Rezultaty dziś wszyscy widzimy.

Zarówno Ukraińcy, jak i Białorusini zamieszkali w Polsce dostatecznie udowodnili, że nie są już tym biernym materiałem etnicznym, z którym każdy może robić, co chce.

Trzeba więc iść drogą zaspokojenia potrzeb mniejszości narodowych w Polsce.

Otóż polskie stronnictwa lewicowe mają wyraźny program w stosunku do Kresów, to znaczy dążą do nadania im szerokiej autonomii terytorialnej.

Program ten z jednej strony zaspokaja potrzeby kulturalne i narodowe mniejszości narodowych, daje im to samo maksimum, które może dać Rosja, a więc na tej drodze da się szybko usunąć ciążenie ku temu państwu. Z drugiej strony trzeba liczyć się z tym, że na istotną politykę autonomii będzie Rosji znacznie trudniej zdecydować się aniżeli Polsce, bo tam ta autonomia wobec wzajemnego ustosunkowania sił łatwo przekształci się w federację, w której Rosji trudno będzie utrzymać przodujące stanowisko. Dlatego też należy liczyć się z tym, że nadanie autonomii Kresom uczyni z nich punkt oparcia dla tych wszystkich patriotów ukraińskich i białoruskich, którzy będą dążyć do niepodległości swych krajów. W ten sposób Kresy mogą stać się złotym mostem zgody i braterskiego współżycia narodów polskiego, ukraińskiego i białoruskiego.

Musimy przyjąć jako aksjomat, że Ukraina i Białoruś będą ciążyć ku Polsce, jak pomimo wszystko ciążą ku niej państwa bałtyckie.

To są te ogólne postulaty, którymi winniśmy kierować się przy rozpatrywaniu zagadnienia Kresów. […] W stosunku do zagadnienia wschodniej Galicji demokracji polskiej stawiane są dwa pytania: po pierwsze, dlaczego nie zgadzamy się na żądanie ukraińskich nacjonalistów, tj. na niepodległość wschodniej Małopolski, pomimo że istotnie Ukraińcy mają absolutną większość w tym kraju; po drugie, dlaczego nie zgadzamy się na to, by ze wschodniej Małopolski i Wołynia uczynić jedną prowincję autonomiczną.

Na te dwie kwestie trzeba dać zdecydowaną odpowiedź.

Otóż wschodnia Małopolska bez wątpienia co do swego terytorium, liczby ludności, życia ekonomicznego, bogactw naturalnych, położenia między Rosją, Polską, Czechosłowacją i Rumunią ma obiektywnie wszystkie dane, aby być małym samodzielnym państewkiem.

Jeśli jednak wypowiadamy się przeciwko niepodległości wschodniej Małopolski, to ze względu na jej wewnętrzne stosunki narodowościowe.

Kraj ten od 600 lat związany jest z Polską, tamtejsza ludność polska z pełnym prawem uważa siebie za współgospodarza, gdyż jest ludnością, która dała tej ziemi jej kulturę i bogactwa ekonomiczne, stanowiąc przodujący czynnik w każdej dziedzinie życia.

Otóż ta mniejszość, stanowiąca blisko 40% ogółu ludności, jest o tyle silna nie tylko liczbą, ale swoją kulturą i pozycją ekonomiczną, że wbrew niej rządzić tym krajem nie można. Każda próba oderwania tej ziemi od Polski spotka się ze zbrojnym powstaniem miejscowej ludności, co siłą rzeczy pociągnie za sobą materialną i moralną pomoc ze strony całego narodu polskiego, który nie może pozostawać obojętny na los swych współbraci.

Najlepszym tego przykładem – tragiczne bratobójcze walki o Lwów w 1918 roku. Jeśli dodamy do tego, że Żydzi, z którymi Polacy stanowią we wschodniej Małopolsce blisko 50%, są z wielu względów za jednością tego kraju z Polską – czego dowodem chociażby posłowie żydowscy z tamtejszych kręgów, którzy w Kole Żydowskim stanowią najbardziej państwowo myślący element i bynajmniej nie występują jako zastępcy ludności ukraińskiej – to widzimy, że połowa prawie ludności wschodniej Galicji, i to silniejsza swoją kulturą i siłą ekonomiczną, przeciwna jest wyraźnie jakiejkolwiek niepodległości wschodniej Małopolski. Otóż wbrew połowie ludności danego kraju, która ma poza tym „plecy” w reszcie ludności państwa, uzyskać, a tym bardziej utrzymać niepodległość nie sposób.

Z tych samych względów nie można łączyć wschodniej Mało­polski z Wołyniem, gdyż ogólną swoją fizjonomią, poziomem swej kultury, interesami ekonomicznymi, wreszcie historyczną przeszłoś­cią wschodnia Małopolska bliższa jest reszcie obecnej Polski aniżeli Wołyniowi.

I dlatego dziś nie ma innego wyjścia jak szeroka autonomia wschodniej Małopolski z własnym sejmem i rządem.

Poziom kulturalny, uświadomienie narodowe, wyrobienie poli­tyczne ludności ukraińskiej we wschodniej Małopolsce jest do­statecznie wysokie, by autonomia mogła i powinna być tam nie­zwłocznie wprowadzona w życie. […]

Na dziś więc zadaniem rządu winno być działanie w tym kierunku, aby przyczyniać się swoją mądrą tolerancyjną polityką do coraz to większego uspokojenia kraju. Rząd musi zmienić administ­rację, musi pousuwać różnych kacyków, zaprzestać represji i szykan. Ludność ukraińska musi jako minimum mieć te same prawa i przy­wileje w dziedzinie szkolnictwa, administracji i sądownictwa, jakie miała za czasów austriackich. Muszą poza tym możliwie szybko odbyć się na podstawie demokratycznej ordynacji wybory do gmin, sejmików i rad miejskich, które wciągną ludność ukraińską do spokojnej pracy samorządowej, której jest ona dziś pozbawiona zarówno z powodu przestarzałej, arcyniedemokratycznej ordynacji wyborów, jak i z tej racji, że wybory nie odbywały się tam już 15 lat. Samorządy ze sprawiedliwą ordynacją wyborczą będą tym pierwszym etapem nowej wspólnej pracy obu powaśnionych narodów.

Nieuniknione tarcia niech tu przede wszystkim wyładują się, bo praca samorządowa to ma do siebie, że powoli różnice polityczne narodowe będą ustępować miejsca wspólnym interesom ekonomicznym całej ludności, które przede wszystkim stanowią zakres działalności ciał samorządowych. Nieuzasadniony jest strach przed majoryzacją w samorządach mniejszości polskiej przez większość ukraińską, gdyż należyte i konsekwentne przeprowadzenie zasady proporcjonalności przy wyborach do wszystkich ciał samorządowych i kwalifikowanej większości przy ważniejszych uchwałach zabezpieczy tej mniejszości należyty udział w pracy. […]

Druga sprawa, która walnie przyczyni się do pacyfikacji umysłów tamtejszej ludności ukraińskiej, to uniwersytet ukraiński.

Nigdzie, w żadnej dziedzinie pomoc dana narodowi tak się nie opłaca, jak w dziedzinie nauki. Wzbudza ona bowiem pomimo wszystko uczucie wdzięczności wśród najlepszej części każdego narodu, to znaczy tych, którzy uczą i uczą się. Sprawa uniwersytetu ukraińskiego to sprawa honoru naszego państwa. Daliśmy przyrzeczenie całej Europie i musimy dotrzymać. Tym bardziej, że Ukraińcom całkowicie i słusznie uniwersytet ten się należy. Sekretem poliszynela jest tajny uniwersytet ukraiński we Lwowie. I to, że Ukraińcy na taki uniwersytet zdobyli się, i to, że państwo polskie musi ten uniwersytet de facto tolerować, świadczy, jak czujemy, że słuszność w tej sprawie jest nie po stronie państwa polskiego. Nie załatwiamy tej sprawy tylko dlatego, że mamy krzykliwą a głupią Narodową Demokrację. […]

Przeprowadzenie tego programu minimum dziś we wschodniej Małopolsce oczyści atmosferę, wniesie uspokojenie, które pozwoli autonomię przeprowadzić nie w drodze gwałtów i namiętnych walk politycznych, ale w drodze mądrej ugody, której będą błogosławić cienie twórców unii w Horodle i Lublinie. […]

Sytuacja na Kresach jest zgoła inna aniżeli we wschodniej Małopolsce, bo to kraj mało rozwinięty pod względem ekonomicznym, z ludnością nie tylko zupełnie niewyrobioną politycznie, ale w ogóle mało kulturalną, w ogromnej większości złożoną z analfabetów, często nie uświadomioną narodowo.

W takich warunkach mówić o natychmiastowym wprowadzeniu autonomii to rzucać pusty frazes.

Wcześniej czy później przyjdzie potrzeba autonomii – i pod tym kątem widzenia trzeba tam prowadzić pracę – ale trzeba pod nią przygotować grunt. Bo w stosunku do Kresów mamy dwie drogi: albo trzymać je nadal w ciemnocie i upośledzeniu, oddając rządy w ręce niedołężnych i tępych starostów i policjantów – a wówczas ten kraj stanie się rajem dla bandytów i agitatorów bolszewickich – albo pójść drogą zrozumienia i wypełniania narodowych interesów ludności, co w konsekwencji doprowadzi do autonomii.

Do bandytyzmu, obrabowywania wojewodów już doszliśmy. Widzimy, dokąd ta droga prowadzi. Więc wkraczamy nieśmiało na inną. […]

Pierwszym krokiem w tym kierunku są tzw. ustawy językowe w administracji, samorządzie, sądownictwie i szkolnictwie.

Otóż jeśli chodzi o te ustawy, to poza ustawą o szkolnictwie są one na ogół ustawami dobrymi.

Wprowadzone uczciwie w życie, stanowić będą fundament należytego wychowania ludności Kresów na lojalnych wobec państwa a świadomych swej narodowości, swych praw i obowiązków obywateli.

Jak wiadomo, ustawa o języku w administracji i samorządach przewiduje prawo obywatela zwracania się w języku ukraińskim i białoruskim do każdego urzędu I i II instancji wschodnich województw i w tym języku żądania odpowiedzi.

Język ukraiński lub białoruski może być językiem obrad i korespondencji w ciałach samorządowych, gdzie ta ludność stanowi większość.

Tak samo w sądach, u sędziów śledczych strony, świadkowie i adwokaci mogą przemawiać po ukraińsku i białorusku, składać podania i skargi, żądać aktu oskarżenia, wyroków i uchwał sądów w tych językach. Notariaty obowiązane są sporządzać akty prawne w języku macierzystym stron.

Jak widzimy, na zasadzie tych ustaw języki ukraiński i białoruski zyskują równouprawnienie z językiem polskim.

Nie trzeba dowodzić, jak fakt ten z jednej strony wzmocni zaufanie ludności ukraińskiej i białoruskiej do sądów i urzędów, jak z drugiej strony podniesie poczucie godności wśród tej ludności, a wreszcie zmusi administrację naszą do traktowania z większym szacunkiem tę ludność i jej mowę.

Ustawa o szkolnictwie przez przyjęcie zasady utrakwistycznej [dwujęzyczności] daje szerokie pole do nadużyć w kierunku gnębienia szkolnictwa ukraińskiego i białoruskiego i może w rezultacie doprowadzić do zwinięcia już istniejących szkół na rzecz dwujęzycznych, które wątpliwą jest rzeczą, czy spełnią należycie swoje zadanie.

Z drugiej strony szkolnictwo dla Ukraińców i Białorusinów to nie tylko szkoły, ale i ogniska szerzenia i pogłębienia własnej kultury. Otóż tego nie da nauczyciel Polak dobrze władający językiem ukraińskim i dobrze uczący dzieci tego języka.

Trzeba tu było iść inną drogą. Tak jak do szkół ukraińskich i białoruskich wprowadzona jest obowiązkowa nauka języka pol­skiego, tak do szkół polskich trzeba było wprowadzić naukę języka ukraińskiego albo białoruskiego w szkołach wyższego typu, dążąc do tego, aby nauczycielami tych języków i ich literatury byli Ukraińcy, względnie Białorusini.

Tak czy inaczej ustawa ta jest eksperymentem, którego rezultaty szybko będą widoczne.

Ale oto przychodzi etap drugi – realizowania tych ustaw. […] Jakaż [jest] istotna droga realizacji? Oto przede wszystkim kategoryczny i bezwzględny nakaz, aby wszyscy urzędnicy I i II instancji na terenach objętych tymi ustawami nauczyli się, przypuśćmy, w ciągu roku, języka ukraińskiego, względnie białoruskiego.

Są to języki tak pokrewne polskiemu, że nauka ta będzie wymagać nie tyle pracy, ile dobrej woli. A jej, zdaje się, najmniej ma nasza administracja na Kresach w stosunku do miejscowej ludności. Sam fakt wydania takiego rozporządzenia wywoła dodatnie i silne wrażenie wśród zainteresowanej ludności.

Po drugie, musimy powoli i stopniowo przyjmować do administracji i do innych urzędów państwowych inteligencję ukraińską i białoruską.

Trzeba dobierać takich ludzi, którzy, raz złożywszy przysięgę na wierność Rzeczypospolitej, istotnie będą jej lojalnymi urzędnikami, a udział tych ludzi w administracji ogromnie wzmocni do niej zaufanie miejscowej ludności.

I na pewno będą oni lepsi, aniżeli ci wszyscy policjanci i urzędnicy wysyłani tam z Polski w drodze kary dyscyplinarnej, bo niestety nie ideowi urzędnicy, z własnej woli idący na Kresy, lecz ci wysyłani tam za karę lub wręcz wypędzeni z urzędów wewnątrz kraju, stanowią większość polskiej administracji na Kresach.

Po trzecie, musimy na Kresach możliwie szybko wprowadzić istotny uczciwy samorząd bez żadnych mianowań burmistrzów i wójtów, dobierania sejmików według widzimisię starostów.

Samorząd musi tam być oparty na tych samych zasadach wyborczych, co i w reszcie Polski, a więc bez żadnych kurii i sztucznych ograniczeń ludności miejscowej i z tym samym zakresem działania.

Nie ulega wątpliwości, że demokratyczna i sprawiedliwa ordynacja wyborcza odda samorząd na Kresach w ręce ludności niepolskiej. Nie ma co tego bać się. Będzie to najlepszym polem ujścia dla energii miejscowej inteligencji białoruskiej i ukraińskiej. Wszędzie w Polsce, a specjalnie na Kresach, samorządy będą miały olbrzymie pole do roboty.

Samorządy będą tą szkołą dla Kresów, w której jej ludność wykaże, jak szybko będzie mogła otrzymać autonomię.

Zapewne nie można zgodzić się z tym, aby samorządy zrobiły się terenem antypaństwowej politycznej działalności agentów sowieckich. Dlatego na Kresach winny być zastrzeżone administracji szerokie prawa kontroli, aż do zatwierdzania burmistrzów i zawieszania uchwał magistratów i rad, sprzecznych z interesami państwa.

Lepsza dla obu stron życzliwa kontrola nad istotnym samorządem aniżeli wypaczony samorząd, ale za to rzekomo niezależny od administracji. Natomiast samorząd wojewódzki winien mieć szersze i większe kompetencje aniżeli samorząd wojewódzki w etnograficznej Polsce.

Takie minimum reform musi być dokonane w dziedzinie administracji, sądownictwa i samorządu.

Przychodzi sprawa szkolnictwa.

Przede wszystkim winna być zwrócona uwaga na seminaria nauczycielskie. Tu przede wszystkim winien być dokonany eksperyment utrakwistyczny. Ale takie dwujęzyczne seminarium (tzn. z językiem wykładowym polskim i ukraińskim, względnie polskim i białoruskim), zasadniczo pożądane, może dać dodatni rezultat tylko wówczas, gdy faktyczne jego kierownictwo będzie oddane w ręce elementów ukraińskich, względnie białoruskich.

Tylko w takim seminarium uczniowie Polacy przejmą się zrozumieniem i sympatią dla ruchu ukraińskiego, względnie białoruskiego.

Natomiast z otwieraniem utrakwistycznych szkół, a tym bardziej z przekształceniem już istniejących ukraińskich, względnie białoruskich, na dwujęzyczne, należy zaczekać, aż nie wyjdą nauczyciele z utrakwistycznych seminariów.

Tymczasem trzeba istniejące szkoły prywatne ukraińskie i białoruskie upaństwowić i iść na spotkanie ludności białoruskiej i ukraińskiej w zakładaniu ich własnych szkół, utrakwistyczne zaś wprowadzać tylko tam, gdzie obie strony tego pragną, co może częścią zdarzać się w powiatach białoruskich.

Należy iść na spotkanie w zakładaniu państwowych średnich szkół białoruskich i ukraińskich, które państwo winno otoczyć specjalną troską i życzliwością, aby panowała w tych szkołach atmosfera przychylna dla Polski.

Wreszcie muszą być uznane matury prywatnych szkół średnich białoruskich i ukraińskich, uczniom tych szkół winny być szeroko otwarte drzwi do wszystkich wyższych zakładów w Polsce.

Aby jednak zamknąć koło potrzeb szkolnictwa białoruskiego i ukraińskiego, to należy na uniwersytecie w Wilnie utworzyć katedry języka, szkolnictwa i kultury białoruskiej z językiem białoruskim jako wykładowym, poza tym w tym samym Wilnie białoruski instytut pedagogiczny o szerokim zakresie naukowym, gdzie mogłaby odbywać się praca w tej najważniejszej obecnie dziedzinie życia narodu białoruskiego.

Na Wołyniu zaś, w Łucku lub Krzemieńcu, należy założyć wyższą akademię rolniczo-handlową ze specjalnym uwzględnieniem ruchu spółdzielczego we wszystkich jego formach, tak silnego na ogół na Wołyniu. Akademia ta mogłaby nosić charakter utrakwistyczny, to znaczy, że profesorami i uczniami byliby Ukraińcy i Polacy i wykłady byłyby prowadzone w obu językach, zależnie od narodowości danego profesora. Akademia tak pojęta odegrałaby ogromną rolę w podniesieniu ekonomicznym i kulturalnym Wołynia, a z drugiej strony dałaby zastępy inteligencji zarówno ukraińskiej, jak i polskiej, związanej węzłami przyjaźni.

Wykonanie tych postulatów na długie lata zaspokoiłoby potrzeby w dziedzinie szkolnictwa ludności białoruskiej i ukraińskiej. Pozostaje jeszcze jedna dziedzina życia duchowego tych narodów – mianowicie religie.

To dziedzina najtrudniejsza i najbardziej niebezpieczna. Musimy Cerkiew prawosławną w Polsce upaństwowić, musimy oderwać ją od faktycznej zależności od Rosji. Zależność ta jest dziś kanoniczna, bo uznaje patriarchę w Moskwie i faktycznie przez to, że ogromna większość duchowieństwa to Rosjanie i to w stylu czarnosecinnym.

Otóż Cerkiew prawosławną w Polsce uczynimy państwową polską, jeśli konsekwentnie przeprowadzimy na Wołyniu jej rutenizację, na Białorusi – białorutenizację. A możemy to uczynić tylko w tej drodze, że założymy większą ilość prawosławnych seminariów duchownych, prowadzonych nie tylko w języku, ale i w duchu ukraińskim, względnie białoruskim.

Te młode zastępy duchowieństwa, wychowane w innych warunkach, w seminariach o wysokim poziomie naukowym, zapoznane z językiem, literaturą i kulturą polską, będą stanowić coraz to silniejszą przeciwwagę staremu duchowieństwu. Z tych względów z uznaniem trzeba powitać projekt założenia wydziału teologicznego przy Uniwersytecie Warszawskim.

Z drugiej strony duchowieństwo prawosławne musi być dobrze uposażone, należycie respektowane przez władze państwowe i wręcz bronione przed gwałtami zachłannego i nieprzytomnego w swym fanatyzmie kleru katolickiego.

To jest program minimum w dziedzinie kulturalno-narodowej w stosunku do mniejszości ukraińskiej i białoruskiej w Polsce.

Ale cały ten program najskrupulatniej nawet wykonany na nic, jeśli nie będzie wykonany program minimum w dziedzinie ekonomicznej.

Kresy są gospodarczo zaniedbane. […] jeśli chcemy Kresy naprawdę jednoczyć z Polską, to musimy przez długie lata wielkie robić tam wkłady inwestycyjne. Musimy budować drogi, szosy, koleje, kolejki, szpitale, szkoły, urzędy gminne, suszyć błota, regulować rzeki, budować kanały itd. – wówczas dopiero ten kraj zacznie podnosić się gospodarczo, a co za tym idzie i dobrobyt ludności, a tym samym i przywiązanie jej do państwa będzie w miarę postępów tej pracy wzrastać. To na dłuższą metę. Ale głupi ten gospodarz, który otrzymawszy zdewastowany majątek, bez żadnych wkładów chce mieć z niego od razu złotą żyłę.

To jedno. Ale jest drugie zadanie ekonomiczne, które musi być niezwłocznie dokonane, to przeprowadzenie reformy rolnej na Kresach. Jeśli we wschodniej Galicji trzeba do tej sprawy podejść ostrożnie, aby nie wywołać na nowo odruchu nienawiści wśród ludności wiejskiej polskiej i ukraińskiej, to na Kresach reforma rolna musi niezwłocznie i radykalnie być przeprowadzona. […]

Rzecz naturalna, że reforma rolna przede wszystkim winna zaspokoić interes miejscowej ludności, a dopiero pozostała ziemia może iść na potrzeby ludności z Polski, zwłaszcza ta, którą rząd przez odpowiednie melioracje uczyni zdatną do uprawy.

Powtarzam, reforma rolna na Kresach to początek i nieodwołalny warunek istotnego ich zespolenia z resztą Polski.

Zapewne to operacja bolesna dla polskich ziemian na Kresach. Ale trudno i darmo – państwo musi wybierać między niezadowoleniem kilku milionów ludności, a względnym zadowoleniem (bo czy urodził się taki polski ziemianin, który byłby zadowolony z polskich rządów?) kilku tysięcy polskich ziemian.

Bez natychmiastowej reformy rolnej na Kresach wszystko inne to bieganie do Łucka i Nowogródka z dziecinną konewką po wodę, aby gasić pożar, coraz większe zataczający tam rozmiary.

***

Taki jest, według mnie, program minimum, który winien być niezwłocznie wykonany z całą energią i stanowczością.

Zapewne nie zadowoli on ukraińskich i białoruskich nacjonalistów, a wściekłość wywoła wśród polskich.

Ale każdy, kto trzeźwo patrzy na rzeczywistość, kto chce naprawdę budować państwo, kto chce, aby mniejszość białoruska i ukraińska w Polsce zaczęła żyć wolnym i pełnym życiem – ten musi przyznać, że ten program, który naszkicowałem, winien wszystkich pogodzić, gdyż każdy rząd polski bez wywoływania głębszych różnic w społeczeństwie polskim może go wykonywać, a każdy działacz ukraiński i białoruski, nic nie roniąc ze swych zasadniczych postulatów i nie wchodząc w żaden kompromis ze swoją godnością narodową może go przyjąć jako program na dziś.

A o to tylko mi chodziło.

—

Powyższy tekst to fragmenty obszernego artykułu zamieszczonego pierwotnie w piśmie „Droga” w październiku 1924 r. Przedruk za: Tadeusz Hołówko – „O demokracji, polityce i moralności życia publicznego”, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999; zaznaczono poczynione skróty.