Żydzi nie posiadają własnego terytorium, gdyż – nie mówiąc już o krajach zachodnich – nawet tam, gdzie siedzą w zwartej masie, stanowią mniejszości rozproszone na obszarze rdzennej ludności danych krajów. Nie ma też obecnie jednego ogólnożydowskiego języka. Żydzi zachodnioeuropejscy posługują się językami miejscowymi. Żydzi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej – o ile chodzi o masy – mówią żargonem niemieckim [tj. jidysz – przyp. red. „Obywatela”], na Bałkanach Żydzi miejscowi mówią żargonem hiszpańskim, w Azji i Afryce rozmaitymi miejscowymi narzeczami. Nawet tam, gdzie masy używają żargonu, klasy wykształcone posługują się językiem większości krajowej. I sam żargon przy zetknięciu się z językiem niemieckim upodabnia doń się bardzo szybko. Co się zaś tyczy języka hebrajskiego, to nie jest on już dzisiaj mową żywą, tylko tym samym, co łacina – językiem martwym, językiem ksiąg liturgicznych, kleru, nauki judaistycznej i w nieznacznej stosunkowo mierze językiem narodowym, pomijając już to, że znany jest prawie wyłącznie mężczyznom.

Brak terytorium i w znacznej mierze języka uszczuplił zakres funkcji narodowych żydostwa, umiejscawiając je w sferze religijnej. Nie ma polskiej, niemieckiej, francuskiej, angielskiej religii – i Polak, Niemiec, Francuz, Anglik, może zmieniać wyznanie zupełnie dowolnie, nie zatracając narodowości, gdy u Żydów zmiana wyznania niemal zawsze oznacza zupełne zerwanie z żydostwem. Najwymowniejszy to dowód, że Żydzi są grupą wyznaniową i że pozbawieni podstawowych cech narodowości – terytorium i języka – tworzą odrębną całość tylko dzięki przynależności do wspólnego wyznania.

Skutkiem zasadniczej odrębności wyznania żydowskiego, Żydzi znajdują się w tym zupełnie wyjątkowym położeniu, że nie mogą nikogo zasymilować, nawet tam, gdzie stanowią większość. Natomiast asymilacja Żydów z ich otoczeniem, pomimo najróżnorodniejszych przeszkód, tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych, rozwijać się musi z tej prostej przyczyny, że Żydzi stanowią mniejszość – i to coraz mniejszą – z jednej strony skutkiem emigracji, z drugiej zaś z powodu wzrostu warstw chrześcijańskich tych kategorii, do których należą Żydzi.

Asymiluje się tylko mniejszość i tylko z większością należącą do tej samej klasy społecznej […]. Chłopi zlewają się z otaczającą ich masą chłopską odmiennej narodowości, większość robotnicza pochłania obconarodową mniejszość robotniczą, ogół ziemiaństwa albo burżuazji pochłania i przetrawia dostające się do jego sfery jednostki i całe grupy ziemiańskie i burżuazyjne. Asymilacja Żydów postępuje tą samą drogą. Asymiluje się burżuazja, inteligencja i klasa robotnicza.

Największą przeszkodą asymilowania się Żydów jest – zwłaszcza tam, gdzie mieszkają w zwartych masach – to, co stanowi w gruncie rzeczy istotę Żydów: ich wyznanie. Natomiast inne cechy żydostwa – ekonomiczne i psychiczne – ułatwiają jego asymilację.

U każdego narodu normalnego obok szowinistycznego nacjonalizmu może istnieć i patriotyzm – uczucie zupełnie normalne, szlachetne, wyrastające z całokształtu stosunków danego kraju w jego przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. U Żydów patriotyzm jest niemożliwy, o ile chodzi o patriotyzm żydowski. Ludzie pochodzenia żydowskiego mogą być płomiennymi patriotami francuskimi, niemieckimi, polskimi, węgierskimi, tylko Żyd-patriota żydowski jest najzupełniejszą anomalią. Brak mu bowiem tego pierwotnego podłoża patriotyzmu – owej patrii, ojczyzny, gdyż jego ojczyzną faktyczną od szeregu pokoleń nie jest ziemia żydowska.

Utraciwszy własną żydowską ojczyznę w Palestynie, Żyd był tułaczem dopóki nie począł się asymilować z mieszkańcami tych ziem, na których osiadł na stałe. Żyd niezasymilowany może w dalszym ciągu być tułaczem, dla którego obojętne są losy kraju jego czasowego pobytu. Ale w miarę asymilowania się, bodaj najpowierzchowniejszego, najbardziej niezupełnego, poczyna zrastać się z ojczyzną przybraną, nie tylko z jej teraźniejszością, ale i przyszłością i przeszłością.

Sztuczne hamowanie tego procesu, przeciwstawianie patriotyzmowi miejscowemu, patriotyzmowi większości mieszkańców kraju – jakiegoś innego patriotyzmu, nie wyrastającego naturalnie z podłoża całokształtu warunków krajowych, jest dążnością nie tylko reakcyjną, ale najzupełniej jałową.

Taką jałową dążnością jest chęć zastąpienia realnej, terytorialnej ojczyzny, jaką posiada każdy naród, przez fikcję autonomii eksterytorialnej, łączącej wszystkie grupy i jednostki żydowskie w rozproszeniu za pomocą eksterytorialnych, ogólnopaństwowych (jeśli już nie międzypaństwowych) instytucji narodowo-żydowskich.

Ażeby owa eksterytorialna autonomia ogarniała całokształt interesów żydowskich, musiałaby się opierać na odrębności Żydów – nie tylko wyznaniowej i po części językowej, ale i ekonomicznej. Tymczasem, o ile życie wyznaniowe Żydów wyodrębnia się jaskrawo ze stosunków otoczenia nieżydowskiego, o tyle ekonomiczne życie żydowskie jest organiczną częścią ogólnokrajowej gospodarki społecznej, życia ekonomicznego większości mieszkańców kraju.

Ekonomika tak ściśle związana jest z terytorium, że nie da się odeń oderwać w żaden sposób i czynność ekonomiczna poszczególnych odłamów żydostwa zahacza o życie chrześcijańskiej większości kraju co chwila.

Rozwój stosunków nowoczesnych w dobie kapitalizmu rozbija coraz bardziej żydostwo i sprzęga każdy jego odłam z odpowiednim odłamem większości mieszkańców kraju. Żydowska burżuazja żyje z pracy tej samej masy, co i chrześcijańska. Nie ma bowiem fabryk, których produkcja byłaby obliczona wyłącznie na odbiorców-Żydów. Fabrykant żydowski zatrudnia w olbrzymiej większości wypadków robotników-chrześcijan. Chrześcijanie zaopatrują się w potrzebne dla nich towary u kupców żydowskich. Sklepikarz żydowski liczy na tę samą klientelę, co jego chrześcijański konkurent. Żyd i chrześcijanin korzystają z tych samych [środków] komunikacji – kolei, poczt, telegrafów, telefonów, muszą płacić takież same cła i podatki ogólnopaństwowe czy krajowe, ulegają tym samym koniunkturom handlowym i przemysłowym itd. W takich warunkach nawet ściśle oświatowe sprawy żydostwa nie dadzą się zupełnie wyodrębnić (że wspomnę tu chociażby tylko o wykształceniu zawodowym), nie mówiąc już o wszystkim, co ma jakąkolwiek styczność z życiem gospodarczym. […]

Nawet sprowadzona do szczupłych granic ściśle kulturalnych, obejmujących sprawy wyznania, szkolnictwa i filantropii, autonomia eksterytorialna nie da się zupełnie konsekwentnie zastosować wobec organicznego uzależnienia życia żydowskiego od warunków danego terytorium i życia większości jego mieszkańców. […] Wszystko to wskazuje na zupełną jałowość a la longue [na dłuższą metę] dążności żydowsko-nacjonalistycznych, stających w poprzek normalnemu rozwojowi tak samego żydostwa, jak i otaczających je narodów. I na ziemiach dawnej Polski, tak samo jak na Zachodzie, proces asymilacyjny musi się rozwijać i rozwija się z nieubłaganą koniecznością, jakkolwiek tu, zwłaszcza w zaborze rosyjskim, spotyka się z nadzwyczajnymi trudnościami.

Pierwszą z nich jest ogromna liczebność żywiołu żydowskiego, skutkiem czego zmniejszanie się jego stosunku procentowego do ogółu ludności odbywa się powoli, jakkolwiek nieustannie. Drugą jest skrępowanie polskości i jej wpływów asymilacyjnych skutkiem wtłoczenia jej w formy obcej państwowości. […] Zakazywanie słowników żydowsko-polskich, podręczników języka polskiego w żargonie przed rokiem 1905, obecnie zaś niedopuszczanie Żydów do nauki polskiego w szkołach – oto środki przeciwdziałania polonizacji ze strony rządu rosyjskiego. Są one jednak drobnostką wobec powodowania przez tenże rząd masowej imigracji Żydów spoza Królestwa – tzw. litwaków – na teren tego ostatniego.

Napływ fali litwackiej do Królestwa pociągnął za sobą skutki nadzwyczaj doniosłe. Przede wszystkim wzmógł on liczebność miejscowej ludności żydowskiej, następnie wpłynął na nią ideowo w kierunku nacjonalistycznym, przy czym ten nacjonalizm żydowski zaszczepiany był w formie rosyjskiej. Wywołało to zjawisko nowe w życiu Żydów Królestwa Polskiego – szerzenie się wpływów centralistyczno-rosyjskich w przebraniu nacjonalistyczno-żydowskim, co naturalnie musiało pogłębiać przepaść między Polakami a Żydami, nawet stojącymi na analogicznym stanowisku klasowym, i do pewnego stopnia wpłynąć hamująco na żywiołowy proces asymilacyjny.

Nacjonalizm żydowski bezwarunkowo przyczynił się do zatamowania asymilacji i zaognienia kwestii wzajemnych stosunków obydwu odłamów ludności Królestwa Polskiego. Polskie żywioły nacjonalistyczne wyzyskały bardzo sprytnie nacjonalizm żydowski dla wzniecenia ruchu skierowanego już nie tylko przeciwko „litwakom”, lecz i przeciwko Żydom w ogóle […] Bojkot zwrócił się zrazu przeciwko „litwakom” i nacjonalistom żydowskim, ale rozszerzył się szybko na ogół żydowski i dał się przede wszystkim we znaki Żydom zasymilowanym, Żydom-Polakom.

Jakie będą ekonomiczne skutki obecnego bojkotu, dziś powiedzieć nie możemy. Być może, że w pewnej mierze przyspieszy on wzmaganie się polskiego handlu, zwłaszcza na prowincji. Ale nie ulega najmniejszej wątpliwości, że bardzo dużo przedsiębiorstw, wywołanych agitacją bojkotową, nie zaś obiektywnymi potrzebami życia ekonomicznego, nie wytrzyma konkurencji i upadnie. Przedwczesnym byłoby już dziś układać bilans zysków i strat ekonomicznych spowodowanych bojkotem. Natomiast inne, mianowicie polityczne skutki akcji bojkotowej już obecnie dadzą się dokładnie obliczyć.

Pierwszym jest czasowe powstrzymanie normalnego procesu asymilacyjnego, a przynajmniej znaczne jego zahamowanie. Bojkot, zwracający się przeciwko ogółowi żydowskiemu, odpycha od społeczeństwa polskiego żywioły zasymilowane, każe im odczuwać solidarność ogólnożydowską i w ten sposób wzmacnia nacjonalizm żydowski.

Następnie, bojkot wzmocnił siły reakcyjno-ugodowe w społeczeństwie polskim, stawiając na nogi bankrutującą z kretesem Dmowszczyznę i skupiając pod jej kierownictwem całe zastępy, nic z nią wspólnego dotychczas nie mające.

Dalej – utrwalił pozycję rządu rosyjskiego, i to z dwóch stron. Zwolennicy bojkotu uciekają się do pomocy rządowej w swych zakusach antysemickich, jak ograniczenie procentowe Żydów w Towarzystwie Kredytowym Warszawskim, jak wysiedlanie ich ze wsi w Lubelskiem itd. Żydzi, broniąc się przed bojkotem, uciekają się pod obronę policji i władz rządowych, manifestując swoją lojalność.

Heca bojkotowa zaciążyła ogromnie na całym życiu społeczeństwa w zaborze rosyjskim w chwilach tak doniosłych jak doba zaostrzenia się sytuacji międzynarodowej. Szał bojkotowy, wzniecony przez Dmowskiego i jego popleczników po wyborze Jagiełły [Eugeniusz Jagiełło – poseł PPS-Lewica do rosyjskiej IV Dumy, wybrany m.in. dzięki poparciu żydowskich środowisk mieszczańskich jako konkurent kandydata endeckiego – przyp. red. „Obywatela”], odwrócił uwagę społeczeństwa od wszystkich najbardziej palących zagadnień politycznych i skierował ją na jeden punkt – zwalczanie Żydów. Wszystko to dostatecznie wskazuje na szkodliwość bojkotu ze stanowiska polskiego i zwalnia nas od gromadzenia dalszych zarzutów przeciwko niemu – jako zgoła zbytecznych. […]

Bojkot oznacza wtargnięcie pierwiastka sztucznej agitacji do żywiołowego procesu ekonomiczno-społecznego. Wskutek swej sztuczności zamąca on bieg normalny tego procesu, powoduje jego zboczenie i w rezultacie hamuje go, wypacza i zabagnia, szerząc dezorientację w społeczeństwie, narzucając mu metody postępowania wypływające z zupełnie fałszywych przesłanek.

Oto np. wysuwa się bojkot jako rodzaj samoobrony przemysłu i handlu chrześcijańskiego, skazanego niemal na zagładę w razie nieistnienia bojkotu. W rzeczywistości jednak hasło bojkotu, szerzone w Królestwie, nie jest wynikiem słabości przemysłu i handlu chrześcijańskiego, ale raczej jego siły. Bojkot jest jednym ze środków walki rosnącego w potęgę konkurenta, który dąży do bezwzględnej przewagi i pognębienia przeciwnika, grając na pewnych instynktach ogółu.

Niestety, nie posiadamy statystyki wyznaniowej przemysłowców i kupców w Królestwie, ale, wnosząc z głosów zwolenników bojkotu, można by przypuszczać, że przedsiębiorczość żydowska niemal zmonopolizowała tam wszystkie gałęzie wytwórczości i wymiany i że chrześcijanie stawiają na polu handlu i przemysłu dopiero pierwsze kroki, pod ustawiczną groźbą całkowitego wyparcia przez Żydów.

Tymczasem obraz wzajemnego ustosunkowania się przemysłu i handlu chrześcijańskiego z jednej, a żydowskiego z drugiej strony, zestawiony niedawno przez „Tygodnik Ilustrowany” na podstawie „dość biegłej znajomości stosunków” i „brzmienia nazwisk właścicieli firm”, pokazuje nam zgoła co innego. A przecież „Tygodnik Ilustrowany” bynajmniej pismem filosemickim nie jest, co się zaś tyczy opierania się na brzmieniu nazwisk, to – wobec olbrzymiej liczby przemysłowców i kupców chrześcijan o nazwiskach niemieckich – łatwiej zaliczyć chrześcijanina w poczet Żydów niż popaść w błąd przeciwny. Jakżeż się przedstawia wynik badań „Tygodnika Ilustrowanego”?

Oto w dziedzinie przemysłu Królestwa przewagę liczebną posiadają nie Żydzi, lecz chrześcijanie. Żydów-właścicieli przedsiębiorstw jest 4210, chrześcijan 6775, czyli, innymi słowy, Żydzi posiadają w swych rękach tylko 39% ogólnej liczby przedsiębiorstw przemysłowych.

Jeśli przyjrzymy się poszczególnym gałęziom wytwórczości przemysłowej, to zobaczymy, że tylko w trzech działach – przemysłu zwierzęcego (garbarnie, sortownie szczeciny, fabryki szczotek), papierniczo-graficznego (papiernie, fabryki celulozy, introligatornie, fabryki tutek, drukarnie, litografie itp.) i konfekcyjnego – właściciele-Żydzi przeważają. W pierwszym właścicieli-chrześcijan jest 96, Żydów 185; w drugim – chrześcijan 309, Żydów 359, w trzecim chrześcijan 999, Żydów 1045. Jak widzimy, i tu mowy nie ma ani o „monopolu” żydowskim, ani o rozpaczliwym położeniu chrześcijan. Nawet w tych najbardziej „żydowskich” gałęziach przemysłu liczba przedsiębiorstw chrześcijańskich waha się między 1/3 a 1/2, zbliżając się raczej do tej ostatniej.

Należy jednak wziąć i to pod uwagę, że fabryki w tych właśnie działach nie należą do większych. Natomiast jeśli przejdziemy do tych gałęzi przemysłu, które odznaczają się wielkimi rozmiarami fabryk, to zobaczymy, że rola w nich Żydów jest dość skromna.

Tylko w przemyśle włókienniczym właściciele-Żydzi prawie dorównują właścicielom-chrześcijanom (640 wobec 645), ale dość przypomnieć, że taki kolos, jak zakłady żyrardowskie, że takie olbrzymie przedsiębiorstwa jak fabryki Scheiblerowskie w Łodzi, Peltzerów w Częstochowie, Schönów, Dietlów itp. w Zagłębiu są fabrykami „chrześcijańskimi”, aby zrozumieć, że i tu przygniatająca przewaga jest po stronie chrześcijan.

Weźmy teraz górnictwo i hutnictwo: właścicieli-chrześcijan 300, Żydów – 51, a więc sześć razy mniej. Przemysł metalowy: chrześcijan 1216, Żydów 339 – prawie cztery razy mniej. Przemysł mineralny (cement, gips, wapno, cegielnie itd.): chrześcijan 367, Żydów 156, tj. przeszło dwa razy mniej. Nawet w takich gałęziach przemysłu, jak drzewny lub spożywczy, przewaga chrześcijan jest ogromna. W dziedzinie przedsiębiorstw i biur technicznych zakładów chrześcijańskich jest osiem razy więcej niż żydowskich.

Zwróćmy się teraz do handlu. Tu należałoby się spodziewać bezwzględnej przewagi Żydów na każdym polu. Tymczasem i tu łatwowiernych wrogów „monopolu żydowskiego” musi spotkać szereg niespodzianek. Przede wszystkim nie ma zgoła żadnych zmonopolizowanych przez Żydów gałęzi handlu. Nawet w dziale przedsiębiorstw transportowych i ekspedycyjnych obok 123 żydowskich istnieje już 29 chrześcijańskich. Wśród domów agenturowych i handlowych – żydowskich jest 199, chrześcijańskich 52. Na 180 handlów papierniczych i księgarskich – żydowskich jest 103, chrześcijańskich 77. W dziale tak „żydowskim” jak manufaktura i galanteria (odzież, futra, bielizna, kapelusze, czapki, obuwie, przybory podróżne, galanteria skórzana) obok 2797 firm żydowskich widzimy 1613 chrześcijańskich. W dziale artykułów do użytku przemysłu i gospodarstwa, firm chrześcijańskich jest 696, żydowskich 857. Ale na tym dziale już się kończy przewaga żydowska. Artykułami chemiczno-kosmetycznymi handluje 519 chrześcijan obok 220 Żydów, artykułami spożywczymi 1071 chrześcijan wobec 917 Żydów. Z przedsiębiorstw finansowych 503 należy do chrześcijan, 140 do Żydów.

Cyfry te wskazują na coś zupełnie przeciwnego temu, co głoszą propagatorzy bojkotu, posługujący się z reguły argumentami albo demagogicznymi, albo z gruntu fałszywymi.

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych fałszów jest zdawkowe tłumaczenie gwałtownego ubytku ludności żydowskiej w Poznańskiem akcją bojkotową społeczeństwa polskiego. Nie bojkot ludności polskiej usuwa Żydów z Poznańskiego (jak zresztą z całego zaboru pruskiego), ale możność znalezienia łatwiejszego i wyższego zarobku w takich wielkich centrach handlowo-przemysłowych, jak Berlin, Frankfurt, Wrocław itd. Wypieranie, jeślibyśmy nawet użyli tego terminu, Żydów zaboru pruskiego w kierunku zachodnim odbywało się zupełnie bezboleśnie w drodze takiegoż samego procesu żywiołowego, jak emigracja z tegoż Poznańskiego i z tych samych Prus Zachodnich Niemców – na stałe, i Polaków – przeważnie na czas pewien. Proces ten nie miał nic wspólnego z akcją bojkotową, był bowiem wynikiem naturalnego rozwoju ekonomicznego kraju, takiego samego rozwoju, jaki odbywa się żywiołowo i w Królestwie, powodując rosnącą emigrację Żydów, tendencyjnie ukrywaną przez antysemitów dla tym większego powodzenia agitacji za pomocą straszaka „zżydzenia” kraju. […]

Czy bojkot trwać będzie, czy też upadnie, emigracja żydowska z Królestwa musi wzrastać, tak samo jak rośnie we wszystkich innych dzielnicach dawnej Rzeczypospolitej skutkiem „przesycenia” kraju żywiołem żydowskim. Położenie mas żydowskich u nas jest analogiczne do położenia proletariatu rolnego. Obydwa te żywioły muszą szukać ratunku przed śmiercią głodową na emigracji, ponieważ w kraju dostatecznego zarobku znaleźć nie mogą. Skutkiem ruchu emigracyjnego – na razie na zachód, głównie do Ameryki, z czasem zaś i na wschód – stale będzie się obniżał stosunek procentowy ludności żydowskiej do ogółu mieszkańców Królestwa, aby kiedyś dojść do normy zachodniogalicyjskiej, później zaś i poznańskiej. […] Im zaś liczniejszą jest emigracja ludności żydowskiej, tym bardziej zmniejsza się zwartość żywiołu żydowskiego pozostającego w kraju, tym słabszym staje się jego opór na żywiołowe oddziaływanie otoczenia – na asymilację.

Oczywiście, w warunkach niewoli politycznej i niedorozwoju ekonomicznego asymilacja spotyka się z przeszkodami, o których już mówiliśmy, i może być ogromnie powolna. W warunkach normalnych jest ona natomiast daleko szybsza. Ponieważ zaś osiągnięcie normalnych warunków politycznego, ekonomicznego i kulturalnego rozwoju każdego kraju musi być celem i zadaniem jego ludności bez różnicy pochodzenia, przeto, walcząc o zdobycie tych warunków normalnych w postaci niepodległości na zewnątrz a wszechstronnego wzmocnienia zasobów ekonomicznych i kulturalnych wewnątrz kraju, żywioły niepodległościowe torują drogę asymilacji tej części Żydów, która na stałe pozostaje w kraju.

Uznawszy asymilację za jedyne wyjście dla Żydów, musimy zwalczać antysemityzm jako objaw tę asymilację utrudniający, wzmacniający natomiast nacjonalizm żydowski.

Heca antysemicka nigdy jeszcze nie przyczyniła się do usunięcia kwestii żydowskiej. Przeciwnie, zaogniała ona stosunki wzajemne, pogłębiała antagonizmy, utrwalała odrębność Żydów, wzmacniała ich spoistość wewnętrzną i w ten sposób hamowała rozwój żywiołowej asymilacji, stawała w poprzek temu naturalnemu procesowi.

Żadna heca antysemicka nie zapobiegła wzrostowi żydostwa tam, gdzie było to uwarunkowane stosunkami naturalnymi. Przecież nigdzie chyba (mam na myśli Europę) antysemityzm nie osiągnął takiego rozwoju, jak w swoim czasie w Wiedniu. A jednak, pomimo zupełnego triumfu antysemityzmu w stolicy Austrii, pomimo że partia antysemicka opanowała ją w zupełności, napływ Żydów do Wiednia rósł i rośnie – i nic temu nie jest w stanie zapobiec, jak nie jest w stanie zapobiec szybkiej asymilacji żydowskich przybyszów z Galicji z Niemcami wiedeńskimi.

Zwalczając antysemityzm, musimy jednak zdawać sobie dokładnie sprawę, kiedy mamy do czynienia z antysemityzmem właściwym, kiedy zaś ze zjawiskami ogłaszanymi za objawy antysemityzmu przez nacjonalistów żydowskich. Nie uznamy tedy za zjawisko szkodliwe kooperatywy [spółdzielni], chociażby ta zrujnowała dziesiątki sklepikarzy żydowskich, tak samo jak nie zaprzestaniemy tworzyć kooperatyw tam, gdzie są one ciosem dla sklepikarzy-chrześcijan. Bo uznajemy kooperatyzm za zjawisko dodatnie i pożądane ze stanowiska interesów całego kraju i ogółu ludności. Nie będziemy traktowali wrogo powstawania sklepów i handlów prowadzonych przez chrześcijan dlatego, że konkurencja ich może zaszkodzić handlowi żydowskiemu. Nie będziemy uważali za zbrodniarzy tych przemysłowców-chrześcijan, którzy pragną wtargnąć w dziedziny stanowiące do pewnego stopnia monopol handlu żydowskiego. Bo są to objawy żywiołowych procesów ekonomicznych, nie dających się ani rozpętać, ani zahamować przez jakieś sympatie albo antypatie.

Te kooperatywy i sklepy chrześcijańskie, które powstają nie z potrzeb naturalnych ludności i kraju, lecz ze sztucznej agitacji, nie dadzą się utrzymać i poupadają. Te zaś przedsiębiorstwa, które mogą mieć zdrowe podstawy, i bez agitacji bojkotowej zjawiłyby się wcześniej czy później, bo są wynikiem potrzeb naturalnych.

Żadna, najbardziej namiętna agitacja bojkotowa nie potrafiła la longue zmuszać konsumenta do płacenia drożej za gorszy towar, jeśli może on otrzymać lepszy taniej. Gdzie rozwijający się handel chrześcijański nie dorówna żydowskiemu jakościowo, skazany jest na zagładę pomimo rozpaczy antysemitów. Gdzie zaś zdoła mu dorównać i przewyższyć go swymi cechami dodatnimi, tam żadne skargi nacjonalistów żydowskich nie pomogą.

***

Reasumując wszystko, cośmy dotychczas powiedzieli, dochodzimy do następujących wniosków:

1. Swoistość i odrębność kwestii żydowskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej spowodowana została zahamowaniem przez carat rosyjski normalnego rozwoju politycznego, ekonomicznego i narodowego tych dzielnic.

2. Pomimo uniemożliwienia przez carat swobodnego rozpraszania się żywiołu żydowskiego po olbrzymich przestworach europejskiego wschodu i po ośrodkach azjatyckich Rosji, oraz pomimo zatamowania przez najazd rozwoju narodowego ludności krajów, w których mieszkają Żydzi polsko-litewsko-białorusko-ukraińscy, asymilacja tych Żydów jest procesem odbywającym się żywiołowo i nie dającym się cofnąć.

3. Utrudniają ten proces: zacofanie ustroju politycznego Rosji, reakcyjny antysemityzm społeczeństwa i nacjonalizm żydowski, będący wypływem niezdrowych stosunków panujących pod caratem.

Z tego wypływa praktyczne zadanie, polegające na walce z całokształtem warunków nadających kwestii żydowskiej u nas cechy swoiste, a z caratem przede wszystkim. Wyjarzmienie wszystkich uciskanych przez carat ludów i krajów i zapewnienie im normalnych warunków rozwoju przyniesie w rezultacie i ziemiom dawnej Rzeczypospolitej rozwiązanie kwestii żydowskiej według tych zasad, które w czyn wcieliła Europa Zachodnia.

—

Powyższy tekst to fragmenty trzech ostatnich rozdziałów broszury Leona Wasilewskiego „Kwestia żydowska na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej”, opublikowanej nakładem „Zjednoczenia” – „pisma poświęconego szerzeniu myśli polskiej wśród młodzieży żydowskiej”, Lwów 1913. Zaznaczono skróty, poprawiono pisownię wedle obecnych reguł, tytuł pochodzi od redakcji „Obywatela”.