Kryzys gospodarczy dość mocno uderzył w białoruską gospodarkę, co przełożyło się na stabilizację reżimu Aleksandra Łukaszenki. Stabilność ta oparta była zresztą na dość kruchych podstawach, takie jak dostawa tanich surowców energetycznych z Rosji, ograniczona ilość inwestycji finansowych (głównie chińskich) oraz rachityczna wymiana handlowa z takimi państwami jak Wenezuela czy Iran. Handel ze światem zachodnim jest utrudniony ze względu na izolację polityczną oraz dość znaczne zapóźnienie białoruskiego przemysłu. Zacofanie to wynika z braku odpowiedniego zaplecza badawczego i niewystarczających inwestycji w innowacyjność.

Władze Republiki Białoruś starały się utrzymać wysoki stopień kontroli nad sferą produkcyjną. Udział sektora państwowego szacuje się na ok. 80%. Przemysł białoruski wytwarza głównie środki transportu, maszyny budowlane, artykuły petrochemiczne, produkty drzewne, spożywcze, materiały papiernicze. Ważnym rezerwuarem są rozległe obszary lasów państwowych (38% powierzchni kraju) oraz pól uprawnych (44%). Prowadzona jest interwencjonistyczna polityka kredytowa, możliwa dzięki kontroli sprawowanej przez państwo nad częścią sektora bankowego (dzielonej jednak z kapitałem rosyjskim oraz – w małym stopniu – austriackim).

Ograniczone możliwości produkcji przemysłowej i niewielki popyt wewnętrzny składają się na główne przyczyny niskiego poziomu życia obywateli Białorusi. Oficjalne wskaźniki bezrobocia plasują się na dość niskim poziomie, lecz organizacje obrony praw człowieka wskazują na ogromne bezrobocie ukryte, wynikające z przerostów zatrudnienia (głównie w rolnictwie). W 2009 r. około 27% obywateli żyło poniżej progu ubóstwa, przeciętna pensja nie przekracza natomiast 500 USD.

Uderzenie kryzysowe na Białorusi odbywa się w sposób dość podobny do tego, jaki zaobserwować można w krajach wysoko rozwiniętych, to znaczy poprzez gwałtowny wzrost kosztów obsługi zadłużenia zagranicznego. O ile jednak Zachód zadłuża się głównie poprzez emisję obligacji na giełdzie, to Białoruś uzależniona była od kredytów pochodzących z Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, Chin, Rosji i Wenezueli. Szacuje się, że w bieżącym roku obsługa długu będzie kosztowała dwa razy więcej niż w 2011 r., a więc wyniesie niewiele mniej, niż wydaje się w tym kraju na ochronę zdrowia. W liczbach bezwzględnych białoruskie zadłużenie może nam się wydawać niewielkie (ok. 35 mld USD), lecz dla tak ubogiego państwa są to sumy niebagatelne, zwłaszcza że ponad połowa to pożyczki krótkoterminowe.

Reżim białoruski zareagował na kryzys w sposób znany Polakom z przełomu lat 70. i 80. XX wieku. Ogłoszono dość drastyczne podwyżki cen (np. transportu publicznego), podwyższono część podatków (głównie akcyzę) oraz dokonano w samym tylko roku 2011 dwukrotnej dewaluacji rubla. Jednocześnie zwiększono świadczenia socjalne, jednak w sposób zdecydowanie nieadekwatny w stosunku do galopującej inflacji. Ministerstwo Gospodarki przewidywało, że jej poziom sięgnie w bieżącym roku 100%. W połowie roku 2011 jeden dolar kosztował 5 tys. rubli białoruskich, zaś według kursu czarnorynkowego 8 tys. W tej chwili kurs oficjalny znacznie już przekroczył ceny realne z ubiegłego roku. W celu ratowania swego wizerunku Aleksander Łukaszenka zaczął przypuszczać werbalne ataki na własny rząd, ostrzegając przed tzw. terapią szokową, której Białorusini już zakosztowali na początku lat 90. Być może skłoniły go do tego strajki ekonomiczne, które wcześniej były w tym kraju zjawiskiem niespotykanym – w październiku 2011 r. protestowała załoga przedsiębiorstwa oczyszczania miasta „Żyłło” w Borysowie.

Wiele wskazuje, że władze białoruskie przygotowują się na możliwość upadku obecnego systemu gospodarczego i zamierzają sprawić, aby jego zmiana nie zakończyła się jednocześnie wymianą elit rządzących oraz grup uprzywilejowanych. Posługując się publicystycznym skrótem myślowym, można zaryzykować stwierdzenie, że chodzi tutaj o powtórzenie scenariusza doskonale znanego z naszych własnych doświadczeń, czyli uwłaszczenia nomenklatury oraz przekształcenia aparatczyków reżimu w kapitalistów.

Podpisana przez Łukaszenkę w grudniu 2010 r. tzw. Dyrektywa o rozwoju przedsiębiorczości przewiduje m.in. zniesienie górnej granicy wynagrodzeń, a także możliwość wykupu akcji przedsiębiorstw państwowych. „Dziennik Gazeta Prawna” z 29 stycznia 2011 r. przedrukował wypowiedź Andreja Lachowicza, eksperta Centrum Edukacji Politycznej w Mińsku, który opisywał mechanizm przechodzenia zaufanych ludzi władzy (oraz ich rodzin) do struktur gospodarczych oraz przejmowania nad nimi kontroli. Zdarzało się, że za pośrednictwem fikcyjnych spółek zakupów dokonywali dotychczasowi dyrektorzy z państwowego nadania. Sprzedaż majątku odbywała się na aukcjach lub – w przypadku wielkich przedsiębiorstw – na podstawie arbitralnej decyzji prezydenta. Przykładem może być dekret z 1 marca 2010 r. o sprzedaży 52% akcji mińskiej fabryki zegarków „Łucz” szwajcarskiej firmie Franck Muller. Dekretowa prywatyzacja jest zjawiskiem w oczywisty sposób patologicznym, gdyż można sobie wyobrazić, że firma Franck Muller została zobowiązana do odwdzięczenia się za ów przywilej odpowiednim zasileniem konta Łukaszenki, np. w Szwajcarii. Jednak nie należy mieć złudzeń, że gwałtowne protesty Międzynarodowego Funduszu Walutowego mają na celu wymuszenie poprawy standardów. Chodzi raczej o dopuszczenie do gry innych uczestników.

Tego typu proceder jest dodatkowo ułatwiany dość dużą skalą korupcji na Białorusi. Zyski z półlegalnych dochodów są odprowadzane za granicę, skąd powracają już jako inwestycje w pełni zgodne z prawem. Przypomina to nieco funkcjonowanie tzw. firm polonijnych, które począwszy od drugiej połowy lat 70. zakładane były na Zachodzie pod „opieką” PRL-owskich służb specjalnych. To właśnie zyski z tych spółek lub inne urzędowe koncesje stanowiły źródła fortun takich rodzimych „ludzi sukcesu” jak Jan Kulczyk, Zygmunt Solorz czy Mariusz Walter.

Tak jak to było w Polsce, również i na Białorusi proces uwłaszczenia nomenklatury przebierany jest w szaty „ułatwiania”, „deregulowania” i „racjonalizowania” przestarzałej gospodarki. Z całą pewnością przygotowywany przez reżim projekt długofalowych zmian systemowych będzie zakładał poluzowanie gorsetu w dostępie do rynku, na czym – podobnie jak w Polsce – skorzystać może także wielu uczciwych przedsiębiorców. Jednak należy powątpiewać, że to chęć polepszenia losu zwykłego Białorusina jest celem władz. Chodzi raczej o odpowiednie zaopatrzenie ludzi stanowiących podporę obecnego reżimu, mających pozostać filarem jego kolejnych mutacji. Jest to zatem reforma o charakterze raczej politycznym niż gospodarczym, a odbywać ma się pod hasłem znanym z powieści Lampedusy: „Wiele musi się zmienić, żeby wszystko pozostało jak dawniej”.

Jednak utrzymanie wpływów przez dotychczasową ekipę to nie jedyne zagrożenie wynikające z takich machinacji. Trzeba pamiętać, że Białoruś nie jest krajem tkwiącym w próżni, lecz położonym w otoczeniu geopolitycznym prawie tak newralgicznym jak polskie. Swoje ogromne wpływy będzie chciała nadal wywierać tutaj Rosja, posługując się zarówno środkami nacisku politycznego i gospodarczego, jak i osobistego (czyli słynnymi „teczkami”). Coraz śmielsze są również zakusy kapitału zachodniego, który chciałby na Białoruś zapukać w poszukiwaniu tego, czego szuka wszędzie indziej, czyli obszernego i mało wymagającego rynku zbytu, taniej siły roboczej, zasobów surowcowych oraz władzy lokalnej – może i niezbyt estetycznej, ale za to niezadającej zbyt wielu pytań np. w kwestiach opieki socjalnej czy praw pracowników. Kryzys gospodarczy, który każe najpierw ratować rodzime miejsca pracy, w chwili obecnej czyni te dążenia mniej intensywnymi, ale niewykluczone, że sytuacja ulegnie zmianie. Wszystko to sprawia, że poddana tak wyreżyserowanej „modernizacji” postsowiecka republika ma wszelkie szanse, aby pogłębić swój status postkolonialny i poddać obywateli bezwzględnemu wyzyskowi. Brak chociażby namiastki demokracji oraz bezwzględne łamanie praw obywatelskich przez ludzi Łukaszenki przyczyniły się do jeszcze głębszej atomizacji społeczeństwa, a więc jego duchowego i godnościowego rozbrojenia.

Wbrew filozofii cynizmu głoszonej przez niektóre środowiska w Polsce nie leży w naszym interesie ani przeciągnięcie Łukaszenki na stronę zachodnią, ani zainstalowanie w sąsiednim kraju ustroju polityczno-gospodarczego na nasze obraz i podobieństwo. Białorusini są narodem o stosunkowo świeżym poczuciu własnej odrębności. Nie istnieją żadne negatywne doświadczenia, analogiczne do historycznych konfliktów z Ukraińcami i Litwinami, które miałyby nasze dwa narody od siebie separować lub utrudniać zgodne sąsiedztwo. Obowiązkiem polskich władz i obywateli jest dążenie do tego, aby wraz z reżimem Łukaszenki upadł paradygmat bezalternatywności modernizacji peryferyjnej, która na trwałe pogrąża kraje naszego regionu w zależności od wielkiego kapitału oraz ościennych mocarstw.

Truizmem jest powtarzanie, że Polska i Unia Europejska nie mogą żałować pieniędzy na wsparcie niezależnych od władzy ośrodków politycznych i gospodarczych na Białorusi. Bezwarunkowej pomocy należy udzielać istniejącym już przedsięwzięciom, takim jak Telewizja Biełsat (która tylko dzięki silnemu protestowi wielu środowisk nie przypadła ostatnio w udziale telewizyjnemu aparatczykowi z epoki późnego Jaruzelskiego) czy resztkom ugrupowań politycznych ocalałych po kolejnych falach represji powyborczych. Przez długie lata III RP nie była w stanie ukształtować własnej, konsekwentnej polityki wobec Białorusi, co było w dużej mierze skutkiem niedostatków naszego państwa – niedostatków o tym samym rodowodzie, co te istniejące po drugiej stronie Bugu. Utrzymywanie postkomunistycznej struktury urzędniczej w aparacie dyplomatycznym, wojskowym i policyjnym negatywnie odbijało się na możliwościach prowadzenia sprawnej gry z reżimem. Przykładem może być casus majora WSI, który utrzymywał zażyłe kontakty z białoruskim przedsiębiorcą, podejrzewanym o współpracę z KGB. Fakt ów w żaden sposób nie przeszkodził w karierze zastępcy attaché wojskowego Ambasady RP w Mińsku (Raport z likwidacji WSI, s. 141).

Niechęć do obecnego ustroju państwa białoruskiego nie jest przestrzenią dla działań wyłącznie ponadpolitycznych. Sądzę, że ruchy lewicowe (czy szerzej – antyliberalne) powinny już teraz zacząć się zastanawiać, w jaki sposób uchronić Białorusinów przed tymi wszystkimi zjawiskami, które spotkały nas i inne narody Europy Środkowo-Wschodniej po roku 1989: atrofią państwa, masową i często przestępczą prywatyzacją, demontażem systemu socjalnego, ustrojem nakierowanym na wzrost nierówności społecznych oraz rządami układu oligarchiczno-bezpieczniackiego.

Potrzeba taka jest tym bardziej paląca, że zarysowuje się pewne zewnętrzne lobby na rzecz „polskiej” wersji transformacji ustrojowej, którego oddziaływanie ma być nakierowane przede wszystkim na białoruskie środowiska opozycyjne. Oto w połowie kwietnia 2012 r. nasze Ministerstwo Spraw Zagranicznych zorganizowało konferencję pt „Prywatyzacja i prywatna przedsiębiorczość na Białorusi. Możliwości międzynarodowego wsparcia”. Współorganizatorami byli Giełda Papierów Wartościowych, założona przez MSZ Fundacja Solidarności Międzynarodowej (w jej Radzie zasiadają m.in. Marek Magierowski, Andrzej Halicki, Jacek Protasiewicz, Henryka Krzywonos, ks. Kazimierz Sowa, Marek Borowski) oraz Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE), działaniom którego patronuje Ewa Balcerowicz. Zaproszeni zostali zarówno przedstawiciele reżimu, jak i organizacji niezależnych.

O ile ci pierwsi nie dopisali, to pojawili się reprezentanci opozycji, stając się łatwym celem łukaszenkowskiej propagandy. Wśród honorowych gości narady nie mogło zabraknąć Leszka Balcerowicza, który podzielił się z zebranymi swoimi zwyczajowymi mądrościami: macie u siebie socjalizm, a socjalizm jest z gruntu zły oraz własność państwowa zatruwa politykę. Minister Radosław Sikorski dodał od siebie, że nowoczesne państwo nie może działać jak kołchoz, oraz zaoferował Białorusinom możliwość czerpania przykładu z polskich rozwiązań transformacyjnych. Na to wszystko zareagowała białoruska telewizja rządowa, która poinformowała widzów, że w Warszawie dzieli się białoruską własność.

Oczywista hipokryzja tego przekazu nie może jednak przesłaniać faktu, że z udziałem naszych władz szykuje się Białorusinom podobne rozwiązania, jakich mieli doświadczyć z łaski „liberalizującego się” reżimu. Fakt, że w tego typu proceder angażowane są również tamtejsze środowiska opozycyjne, musi budzić wielkie zaniepokojenie. Koncyliacyjna forma spotkania – zaproszenie zarówno tych przedstawicieli „średniego szczebla urzędniczego”, którzy mogliby wykazać się „otwartością”, jak i opozycji – w pełni potwierdza słowa Sikorskiego o dawaniu Białorusi „polskiego przykładu”. Jak widać, reżim w Mińsku nie jest w obecnej chwili zainteresowany podziałem łupów z zagranicą, toteż zareagował w sposób agresywny. Oznacza to, że proces uwłaszczania wewnętrznego wciąż jest w toku i że Białorusini nie mogą w najbliższym czasie spodziewać się znacznej liberalizacji, tak jak i Polacy nie doświadczali jej w latach 1981–1987, choć wiadomo, że dokonało się wtedy mnóstwo procesów gospodarczych, takich jak np. udzielenie spółce ITI licencji na import sprzętu elektronicznego do PRL (1984). Warto przyglądać się, czy tego typu spotkania, jak wyżej wspomniana konferencja, nie będą organizowane również w następnych latach i czy przypadkiem nie spotkają się z cieplejszym oddźwiękiem ze strony kół reżimowych.

Czasowe zamrożenie „kierunku zachodniego” nie oznacza jednak całkowitej rezygnacji z wyprzedaży majątku narodowego zagranicznym koncernom. Zaprezentowany przez władze plan prywatyzacyjny na bieżący rok zakłada dochody rzędu 2,5 mld dolarów z prywatyzacji 134 firm. W planach jest m.in. sprzedaż spółki przetwórstwa ropy „Naftan” jednemu z przedsiębiorstw rosyjskich. Część analityków twierdzi jednak (Kłysiński, Konończuk, 19.06.2012), że Władimir Putin nie będzie obecnie naciskał na przejęcie białoruskiego przemysłu naftowego, gdyż jego głównym celem jest integracja obszaru postsowieckiego, której nie sprzyjałyby zbyt brutalne kroki. Również Łukaszenka nie jest zainteresowany podcinaniem gałęzi, na której siedzi, np. poprzez odsprzedanie rafinerii własnym oligarchom.

Stwarza to pewne nadzieje, że ta strategiczna gałąź gospodarki pozostanie – przynajmniej na razie – w rękach państwowych. Eksport wyrobów ropopochodnych to jeden z głównych czynników przyczyniających się do utrzymania dodatniego salda handlowego Republiki Białoruś. Trzeba jednak pamiętać, że ten zarobek jest w dużej mierze dotowany przez Rosję, która sprzedaje reżimowi paliwo po preferencyjnych cenach. Perspektywa wyprzedaży majątku narodowego firmom z Rosji jest największą troską części białoruskiej opozycji, o czym świadczy chociażby wypowiedź Uładzimira Niaklajeu, byłego kandydata na prezydenta, udzielona dziennikowi „Narodnaja Wola” na początku marca br. Słuszne docenienie aspektu geopolitycznego może jednak przysłaniać negatywne skutki ekspansji kapitału zachodniego, czego Niaklajeu zdaje się nie dostrzegać, apelując o reakcję Unii Europejskiej.

Wydaje się, że podstawowym dobrem, jakie możemy obecnie przekazać Białorusinom, jest rzetelna ocena naszej transformacji ustrojowej, przeprowadzona z punktu widzenia niezależnej i patriotycznej lewicy. Sprawa jest niezwykle skomplikowana, gdyż do typowych ograniczeń w dostępie do informacji na Białorusi dochodzi jeszcze problem naszej rachityczności ekonomicznej i organizacyjnej. Rzeczą niezbędną będzie wykorzystanie zwykłych kontaktów międzyludzkich, energii wolontariuszy (zwłaszcza tłumaczy) oraz możliwości, jakie daje internet. Nieocenioną wartość miałoby zabranie głosu w tej sprawie przez osoby znane z uczciwej analizy procesów transformacyjnych (Andrzej Zybertowicz, Jadwiga Staniszkis, Zdzisław Krasnodębski, Ryszard Bugaj), nawet jeżeli części z nich nie kojarzymy z lewicą.

Oczywiście każde działanie powinno zostać poprzedzone konsultacjami z przedstawicielami tamtejszych środowisk demokratycznych, gdyż nie wolno nam zapominać ani na chwilę o tym, że Białoruś jest oddzielnym państwem i naród białoruski posiada pełne prawa odrębności i samodzielnego decydowania o własnym bycie. Należałoby przede wszystkim uczulić naszych sąsiadów na możliwość grania przez władze kartą emocjonalną. Nagłe ocieplenie wizerunku dyktatora, przedstawianie nowych społecznych „wzorów do naśladowania” (ludzi interesów bogacących się „ciężką pracą” i „pomysłowością”), wprowadzenie selekcji na opozycję „konstruktywną” oraz „destrukcyjną” i wszystkich innych inteligentnych oszustw, które z lubością stosowała na Polakach ekipa późnego Jaruzelskiego oraz – niestety – część opozycji demokratycznej. Nie życzyłbym Białorusinom zaistnienia „wariantu rumuńskiego” (zwłaszcza, że i on mógłby być zręczną przykrywką czegoś zupełnie odwrotnego), ale nie ulega wątpliwości, że brak konsekwentnego rozliczenia osób odpowiedzialnych za newralgiczne punkty funkcjonowania reżimu zemści się okrutnie na całym narodzie.

Jakkolwiek na obecnym etapie Białorusini nie mają żadnego wpływu na decyzje władzy, to trzeba jednak wciąż przekonywać do wystrzegania się nadmiernego minimalizmu. Upadający reżim wykorzysta każdą słabość przeciwnika, aby wytworzyć „przetrwalniki” kadrowe i finansowe, które pozwolą mu w taki czy inny sposób zaistnieć w nowej rzeczywistości. Należy w miarę możliwości dążyć do zamykania wszystkich takich furtek i doprowadzić do pełnego odsunięcia łukaszenkowców od władzy. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przewidzieć, że takie lub inne czynniki zewnętrzne będą chciały dopomóc obecnej ekipie w krytycznym momencie, co ułatwi stosowanie propagandy „mniejszego zła”. Warto też konsekwentnie podkreślać, że nieskrępowana gra rynkowa nie jest żadnym remedium na istniejące patologie, zaś w pewnych warunkach może się przyczynić do ich petryfikacji.

Z geopolitycznego punktu widzenia powinno nam zależeć na tym, aby Białoruś przyłączyła się do zachodniego krwiobiegu gospodarczego i politycznego. Jednak naszym (lewicowym, chrześcijańskim, humanistycznym, solidarystycznym, socjalistycznym – niepotrzebne skreślić) obowiązkiem jest ukazanie wschodnim sąsiadom zagrożeń i raf, jakich sami nie potrafiliśmy uniknąć w trakcie polskiej transformacji. Nie możemy pozwolić, aby upadek przaśnego tyrana – zapewniającego jednak, przynajmniej do niedawna, podstawowe bezpieczeństwo socjalne białoruskim masom – stał się tryumfem międzynarodowego kapitału, kadr tego samego przaśnego reżimu oraz polskich oligarchów, którzy uprzednio wzbogacili się na krzywdzie i niewiedzy Polaków. Kolejny (tym razem skuteczny – głęboko w to wierzę) wybuch wolności w Mińsku powinien być skonsumowany przez Białorusinów.