Gdy napotykamy na kilkumiesięczną kolejkę do ortopedy, hepatologa czy okulisty, stajemy przed wyborem: czekać i cierpieć albo zapłacić za wizytę w prywatnym gabinecie. Przykład z Inowrocławia pokazuje, że samoorganizacja pacjentów może stanowić pożyteczny „plaster” na niedomagania polskiego lecznictwa.

Dzięki działalności gospodarczej non profit, pozyskiwanym dotacjom, a także zaangażowaniu społecznemu, Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy „Flandria” jest w stanie zaoferować swoim członkom m.in. bezpłatną opiekę w trudnych sytuacjach życiowych, wsparcie w „poruszaniu się” po systemie służby zdrowia oraz znaczne rabaty na płatne artykuły i usługi medyczne.

Początki były trudne

Do niedawna lecznictwu przypisywano funkcję służebną wobec obywateli, stąd nazywano je „służbą zdrowia”. Wraz z postępującą komercjalizacją tej sfery, w publicystyce i języku potocznym coraz częściej używa się określenia „usługi medyczne”. Usługę można kupić, zarówno w ramach ubezpieczenia w NFZ, jak i indywidualnie. W tym pierwszym przypadku dostęp do lekarzy ograniczają limity kontraktów zawieranych z Funduszem. W tym drugim – zasobność portfeli pacjentów.

Warto pamiętać, że również przed sławetnymi „reformami” sytuacja w polskim lecznictwie nie wyglądała różowo. – Kiedy człowiek szykował się do operacji, musiał przynieść niezbędny sprzęt, łącznie z rękawiczkami chirurgicznymi czy strzykawkami, bo nawet tego brakowało – wspomina początek lat 90. Ineza Skrzypiec-Sikorska, dyrektor „Flandrii”. Pani Ineza – z zawodu lekarz anestezjolog, a z powołania społecznik – była wówczas przewodniczącą komisji zdrowia w Radzie Miejskiej Inowrocławia, borykającego się z ogromnym bezrobociem. Zastanawiała się, w jaki sposób można pomóc ubożejącym mieszkańcom, których dostęp do usług zdrowotnych dobrej jakości był coraz bardziej utrudniony. – Myślałam o założeniu fundacji, która pomagałaby w dotarciu do lekarzy i środków medycznych. Punktem zwrotnym stała się wizyta belgijskich samorządowców w 1994 r. w celu wymiany doświadczeń. – Najbardziej interesowało mnie, dlaczego u nich tak dobrze funkcjonuje służba zdrowia – wspomina p. Skrzypiec-Sikorska. Goście, widząc duże zainteresowanie tematyką medyczną, obiecali wrócić i szerzej opowiedzieć tylko o tych kwestiach.

Zainteresowanie kolejną wizytą było ogromne – w 70-tysięcznym mieście sala została wypełniona po brzegi, a wielu chętnych w ogóle się na nią nie dostało. Zrobiło to na Belgach ogromne wrażenie. – Powiedzieli, że dostaniemy pieniądze na realizację projektu, a my nie mieliśmy pojęcia, czym jest projekt i dlaczego ktoś chce nam coś dawać – relacjonuje p. Ineza, której powierzono nadanie kształtu planowanym działaniom wspólnie z przedstawicielem Federacji Chrześcijańskich Stowarzyszeń Wzajemnościowych, odpowiedzialnym za pomoc biedniejszym krajom. Tworzenie projektu zajęło aż dwa lata. – Belgowie nie mogli zrozumieć naszej specyfiki i usiłowali przenieść do Inowrocławia doświadczenia z Afryki i Ameryki Łacińskiej, gdzie zazwyczaj trafiali na zupełne „pustkowie” medyczne i musieli budować wszystko od podstaw. W końcu jednak współpracownicy z Flamandii przyjechali i zobaczyli, jak to wszystko u nas wygląda. W trakcie odwiedzin zrozumieli, że polskiej służbie zdrowia brakuje nie tyle systemu organizacyjnego, co pieniędzy oraz usług odpowiedniej jakości. Po namyśle postanowiono stworzyć ofertę, która uzupełniałaby braki miejscowego systemu.

Zaczęto od sklepów medycznych dla niepełnosprawnych. Pomysł częściowo pochodził od pani Inezy, która w Niemczech zwróciła uwagę na zaskakująco dużą liczbę takich osób w przestrzeni publicznej. – Zastanawiałam się, skąd u nich tylu niepełnosprawnych, przecież wojna już dawno się skończyła. Dopiero gdy wróciłam do Polski i przypomniałam sobie obfitość sklepów zaspokajających potrzeby niemieckich inwalidów, pomyślałam, że u nas jest podobnie, lecz ci ludzie nie mają warunków, żeby wyjść na ulice. Zaczęła szukać niepełnosprawnych w domach. I znalazła.

We współpracy z Belgami udało się otworzyć pierwszy sklep zaopatrzenia medycznego m.in. dla osób niepełnosprawnych. W „pakiecie” znalazła się również wypożyczalnia sprzętu ortopedycznego, gdyż większości niepełnosprawnych nie było stać na zakup własnego. Wtedy też wspólnie z organizacjami zrzeszającymi pielęgniarki rozpoczęto działania na rzecz stworzenia systemu opieki domowej. – To były czasy, gdy wszystkich chorych przetrzymywano w szpitalach, ponieważ nie wierzono, że poza nimi znajdą właściwą opiekę – wspomina pani dyrektor SWP „Flandria”. Iwona Przybyła, odpowiedzialna za marketing i reklamę, przytacza fragment spisanej Misji organizacji: Chcemy wypełniać lukę między publiczną i prywatną służbą zdrowia, dostarczając produkty i usługi, dzięki którym potrzebującym będzie się żyło lepiej.

Każdemu według potrzeb

Z kolei w Wizji, określającej wartości przyświecające działaniom Stowarzyszenia, zapisano szerzenie idei wzajemnej pomocy, solidarności międzyludzkiej, równości, życzliwości, rzetelności i otwartości. Pierwszy z jego sklepów istnieje już 15 lat. – Staramy się, żeby osoby potrzebujące rehabilitacji mogły u nas otrzymać wszelkie potrzebne produkty, od wkładek ortopedycznych i kul, przez balkoniki, wózki, po stabilizatory i poduszki ortopedyczne itp. Można u nas też nabyć prosty sprzęt do codziennych badań, jak glukometry czy ciśnieniomierze – wylicza Danuta Dajczer, sprzedawczyni w najstarszej placówce handlowej Stowarzyszenia. – Średnio odwiedza nas ok. 50 osób dziennie, co pokazuje skalę potrzeb. Często ludzie przychodzą po informacje, np. jak obsługiwać jakieś urządzenie czy jak zająć się chorym, ale też by zasięgnąć porady, jak otrzymać refundację czy dofinansowanie do sprzętu.Personel sklepów medycznych to rehabilitanci lub osoby specjalnie szkolone, którzy starają się każdemu pomóc, nawet gdy jest jasne, że dana osoba niczego w sklepie nie kupi. Udzielają również porad telefonicznych. – Dzwonią do nas z instytucji, np. z MOPS-u, a nawet NFZ-u, by skonsultować się w sprawie własnych możliwości – nie kryje dumy Ewelina Gapska, jedna z prowadzących placówkę.

Mniej więcej 1/3 stałych klientów stanowią członkowie Stowarzyszenia, którym na produkty nierefundowane przysługuje do 10% zniżki. – Jeżeli ktoś kupuje łóżko kosztujące 2750 zł, to zniżka daje mu znaczącą oszczędność. Tak samo jest przy stałym zaopatrywaniu się w określone produkty – mówi p. Gapska. Zaś p. Danuta dodaje: Rabaty dotyczą również sprzętu wypożyczanego. Podobnie funkcjonuje apteka. – Nasi członkowie otrzymują rabaty na wszystkie leki nierefundowane z NFZ i kosmetyki – wyjaśnia kierownik placówki, Zofia Łęk. Podkreśla jednocześnie, że na nowej liście refundowanych farmaceutyków zabrakło wielu dotychczasowych pozycji. – Ponadto, by dostać receptę z refundacją na leki specjalistyczne, trzeba najpierw otrzymać zaświadczenie od specjalisty, że dla danej osoby taki lek jest konieczny. Spowodowało to wydłużenie i tak już długich kolejek do specjalistów, wielu chorych musi więc za leki płacić pełną cenę. To sprawia, że ludzie chodzą po aptekach i szukają, gdzie jest taniej. W takiej sytuacji członkostwo we „Flandrii” staje się szczególnie atrakcyjne. Jej teza znajduje potwierdzenie w fakcie, że większość osób kupujących w aptece „Flandrii” leki nierefundowane stanowią członkowie organizacji.

Dbałość o pacjenta przejawia się także w tym, że jeszcze przed wprowadzeniem obowiązku informowania o tańszych zamiennikach leków farmaceuci z „Flandrii” z własnej inicjatywy wskazywali je klientom. – Ponadto zawsze staramy się znaleźć czas, by porozmawiać z chorym i udzielić mu pomocy. Farmaceuci chętnie informują pacjentów także o ubocznym działaniu leków, ich synergizmie i antagonizmie, często proponując badania profilaktyczne, organizowane przez Stowarzyszenie. Zresztą uczestnicząc w którejkolwiek formie pomocy czy zajęć we „Flandrii”, można usłyszeć o możliwościach zaangażowania się w inne inicjatywy.

Przed szeregiem

Działania podejmowane przez p. Inezę wraz z zagranicznymi partnerami zostały sformalizowane w 1996 r. w ramach Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy „Flandria”. Na jego powstanie środki wyłożyli rząd flamandzki oraz wspomniana Federacja Chrześcijańskich Stowarzyszeń Wzajemnościowych, pełniących w Belgii rolę oficjalnych kas chorych. Później powstała Fundacja Wzajemnej Pomocy, której celem jest pozyskiwanie środków na działalność Stowarzyszenia oraz propagowanie myśli wzajemnościowej, a niedawno także Spółdzielnia Europejska „Flandria”, do której przeniesiono całą działalność gospodarczą. – Pobieramy symboliczne składki, dzięki którym nasi członkowie mogą korzystać ze zniżek w naszych sklepach czy aptece. Dzięki temu już dawno zyskaliśmy miano pierwszej kasy chorych, nim jeszcze taki twór zaistniał w naszej rzeczywistości – wyjaśnia Skrzypiec-Sikorska, która została prezeską spółdzielni.

– Stowarzyszenie nie prowadzi działalności charytatywnej, lecz samopomocową – akcentuje liderka „Flandrii”. To oznacza, że jeśli przychodzi do niego ktoś, kto nie ma środków na leki, nie otrzyma ich za darmo, lecz zostanie pokierowany do organizacji lub urzędu, które zajmują się pomocą takim osobom.

Podobnie jak w przypadku belgijskich stowarzyszeń wzajemnościowych, członkowie sami wybierają władze i mają wpływ na funkcjonowanie organizacji, co odróżnia ją od NFZ. Współdecydowanie upodabnia natomiast Flandrię do kas chorych w Polsce międzywojennej. Zdaniem działaczy Stowarzyszenia taka struktura uczy odpowiedzialności i aktywizuje społecznie (punkt 7. Misji Stowarzyszenia: Świadome i aktywne członkostwo nadrzędnym elementem budowy organizacji).

W związku z kolejkami do lekarzy specjalistów czy na zabiegi fizjoterapeutyczne silnie rozwinęła się działalność gabinetów prywatnych. „Flandrii” udało się wynegocjować w nich zniżki do 30% dla członków Stowarzyszenia. Z czasem jednak wiele gabinetów wycofało się ze współpracy, np. stomatolodzy, którzy cieszyli się największą popularnością. – Wówczas otworzyliśmy Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Flandria”, starając się dostarczyć brakujące usługi – wspomina p. Ineza. Obecnie prowadzi on tylko dwie specjalizacje, o które najtrudniej w Inowrocławiu: poradnię leczenia bólu i pielęgniarską opiekę domową, obie finansowane w ramach kontraktu z NFZ. Do niedawna funkcjonował też gabinet dentystyczny, niestety stomatolog wyprowadziła się. – To była świetna specjalistka, a my nie chcieliśmy robić „podmiany” na kogoś, kto byłby dużo słabszy. Niestety, pozostali dobrzy stomatolodzy wolą prowadzić własne gabinety, więc nie mamy obecnie w ofercie tej gałęzi medycyny – wyjaśnia pani Ineza.

Przy prowadzeniu lecznicy poważnym kłopotem są niewystarczające limity przyjęć, określane w kontraktach z NFZ. We „Flandrii” jednak po wyczerpaniu limitów pacjenci nadal są przyjmowani zgodnie z ich potrzebami. Oczywiście dyrekcja lecznicy próbuje później z Funduszu otrzymać dodatkowe środki, jednak zwykle udaje się to tylko w części. Przykładowo w 2011 r. za ponadnormatywne wizyty w poradni leczenia bólu – a było ich sporo – nie udało się odzyskać pieniędzy.

W 1999 r. utworzono kasy chorych, co uświadomiło Polakom, że służba zdrowia kosztuje i pozwoliło im poznać mechanizmy jej finansowania. – Był to krok w dobrym kierunku, istnienie kas pozwalało np. ograniczać nadmierne wypisywanie zwolnień lekarskich, recept. Później wrócono do centralizacji, co znacznie ograniczyło możliwości działań lokalnych – wspomina pani prezes. Dzięki decentralizacji przedstawiciele „Flandrii” bez problemu dotarli do szefa regionalnej kasy chorych. Po rozmowie z urzędnikiem udało się zorganizować finansowanie wypożyczalni sprzętu medycznego. – W NFZ musiałam pukać od drzwi do drzwi, by w Warszawie usłyszeć, że cała Polska nie będzie dokładała do jakiejś wypożyczalni w Inowrocławiu. Tymczasem wówczas, po podliczeniu kosztów w skali całego województwa, stwierdzono, że kasę stać na finansowanie takiej działalności. Potem inne kasy brały przykład z naszego regionu. Bogata w te i inne doświadczenia „Flandria” szykuje się do przeprowadzenia dużej akcji społecznej w trzech województwach, w których działa organizacja. Chcą w ten sposób pokazać, jak zdaniem działaczy z Inowrocławia powinna wyglądać polityka państwa w zakresie ochrony zdrowia (punkt 5. Misji: Wywieranie wpływu na politykę zdrowotną i socjalną państwa i władz lokalnych).

W służbie zdrowia zawsze istnieją jakieś niedobory i „Flandria” stara się je minimalizować. – Interweniujemy np. tam, gdzie są długie kolejki. Pomagamy też poruszać się w gąszczu niezrozumiałych procedur, szczególnie tym, którzy są naszymi podopiecznymi, czyli niepełnosprawnym i ogólnie słabszym społecznie – wyjaśnia Ineza Skrzypiec-Sikorska. Poza sztandarowymi przykładami, jak sklepy medyczne czy apteka społeczna, Stowarzyszenie obejmuje opieką np. opuszczających szpital i wymagających długotrwałej opieki pielęgniarskiej, rehabilitacji czy wsparcia w codziennym funkcjonowaniu. – Zespół naszych pielęgniarek spieszy z pomocą ludziom, którzy mają wskazania medyczne do takiej opieki, np. odleżyny, owrzodzenia czy cewnikowanie – mówi Monika Konopa-Dudek, koordynatorka długoterminowej opieki pielęgniarskiej. Rodziny takich osób często nie są w stanie się nimi zająć, bo dorośli chodzą do pracy, pilnują dzieci czy nie potrafią wykonać bardziej skomplikowanych czynności. W Inowrocławiu we „Flandrii” pracuje pięć pielęgniarek, z których każda co dzień opiekuje się sześcioma pacjentami. Usługa ta jako zakontraktowana przez NFZ jest bezpłatna dla pacjentów.

Oczywiście na taką działalność potrzebne są środki. – Nie liczymy na sponsorów, zwłaszcza teraz, w dobie kryzysu. Zresztą nigdy o takie środki nie było łatwo i nie były one pewne – wyjaśnia szefowa inicjatywy. Nieodpłatne usługi Stowarzyszenie finansuje z działalności gospodarczej, czyli z dochodów sklepów medycznych i aptek. Ta część aktywności, dla większej przejrzystości oraz sprawniejszego funkcjonowania, została wydzielona i przeniesiona do pierwszej w Polsce spółdzielni europejskiej – formy demokratycznego przedsiębiorstwa społecznego, przewidzianej przez prawo europejskie dla podmiotów mających swoje siedziby w różnych państwach. SCE „Flandria” Spółdzielnia Europejska z o.o. jest kooperatywą Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy „Flandria”, Fundacji Wzajemnej Pomocy i trójki belgijskich partnerów, działającą zgodnie z zasadą „jeden podmiot – jeden głos”. – Naszym celem jest sytuacja, w której działalność gospodarcza będzie pokrywała całość kosztów działalności społecznej – obecnie dostarcza ok. 30% potrzebnej kwoty – roztacza plany p. Skrzypiec-Sikorska. Aktualnie znaczna część środków pochodzi od belgijskich partnerów oraz z konkursów dotacyjnych. Niestety, podobnie jak w wielu innych organizacjach, nie można liczyć na ofiarność członków. – Ludzie dają więcej z siebie, tzn. chętniej podejmują pracę społeczną, ale mam wrażenie, że coraz mniej chętnie przekazują środki finansowe – mówi p. Ineza.

Pączkowanie

Z czasem działalność Stowarzyszenia objęła znaczne obszary woj. kujawsko-pomorskiego, a nawet Poznań i Trójmiasto. Członkowie „Flandrii” starają się trafiać na prowincję, organizując w małych miejscowościach punkty apteczne czy ośrodki wolontaryjne (punkt 4. Misji: Wolontariat jako ważny element realizowania idei wzajemnej pomocy). Na przykład w Jaksicach, oddalonych od Inowrocławia o 10 km, co prawda istniała poradnia, ale już po leki pacjenci musieli jeździć do miasta. Dlatego „Flandria” otworzyła tam placówkę z podstawowymi medykamentami – Punkt Apteczny z Sercem.

Do każdego miasta przypisany jest koordynator, zajmujący się nie tylko organizacją wspomnianej działalności, lecz także miejscowym sztabem wolontariuszy. W samym Inowrocławiu jest ich ponad 120, a we wszystkich placówkach ok. pół tysiąca. Przechodzą profesjonalne szkolenia z zakresu psychologii, socjologii, pedagogiki, medycyny, pierwszej pomocy itp. Koordynator dba także o organizowanie zajęć dla dzieci, osób starszych (np. w klubach 55+) czy niepełnosprawnych.

Mimo niezaprzeczalnych sukcesów zarząd nie spoczywa na laurach. – Daleka jestem od satysfakcji w kwestii liczby członków. Pokutuje niechęć do zapisywania się, wyniesiona z czasów komunistycznych – stwierdza p. Ineza. Taka opinia może budzić zdziwienie, skoro Stowarzyszenie liczy ok. 7 tys. członków – to bardzo duża liczba jak na polskie realia. Jednak belgijski partner „Flandrii” – Federacja Chrześcijańskich Stowarzyszeń Wzajemnościowych – ma ich aż 4,5 mln, co stanowi ok. 45% obywateli Belgii. Tak jak w przypadku wielu organizacji pozarządowych, do „Flandrii” przychodzą ludzie i chcą, by podjęła taki czy inny temat. –Mówię im: zostańcie naszymi członkami, wówczas będziemy reprezentować Wasze interesy, a jeszcze lepiej będzie, jeśli sami się zaangażujecie w rozwiązanie problemu – opowiada liderka. Stowarzyszenie ma ambicje reprezentować pacjentów, a duża liczba członków dawałaby do tego legitymację.

Przeszkodą w członkostwie nie powinny być finanse, gdyż składki są niewysokie. Zaledwie 2 zł rocznie upoważnia do uczestnictwa w zebraniach i imprezach organizowanych przez Stowarzyszenie. Natomiast do korzystania z rabatów w sklepie, aptece czy podczas nabywania usług medycznych czy sanatoryjnych wystarczy składka w wysokości 10–15 zł za każdą z tych sfer (progi są różne w poszczególnych miastach). – Składki mają znaczenie symboliczne, ale w ten sposób podkreślamy, że każdy jest odpowiedzialny za nasze funkcjonowanie. Chcemy, żeby członkowie wiedzieli, jak wiele od nich zależy. To pozytywnie wpływa na ich aktywność: chętniej przychodzą na zebrania i włączają się w sprawy stowarzyszenia, np. informując, że brakuje takich czy innych usług – wyjaśnia p. Skrzypiec-Sikorska.

Lepiej zapobiegać, niż sprzedawać

Wiele wagi przykłada się we „Flandrii” do reintegracji społecznej osób niepełnosprawnych, np. poprzez organizowanie Międzynarodowej Spartakiady Osób Niepełnosprawnych, których pod szyldem Stowarzyszenia odbyło się już 10, a w każdej brało udział 400–500 zawodników oraz pokaźne grono osób towarzyszących. – Nie chodzi o olimpijskie wyniki, ale o wspólną zabawę, na którą przyjeżdżają uczestnicy nawet z Belgii, Niemiec czy Rumunii – mówi z dumą szefowa organizacji (punkt 1. Misji: Integracja ze społeczeństwem osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i osamotnionych).

Ważną rolę w działaniach odgrywa także profilaktyka zdrowotna. Przynajmniej raz w miesiącu działacze Stowarzyszenia organizują dużą akcję z tego zakresu. Podczas mojej wizyty w Inowrocławiu przygotowy­wali cykl bezpłatnych badań tarczycy, a wcześniej miało miejsce m.in. edukowanie obywateli w zakresie higieny snu, zdrowych stóp i kręgosłupa. – Wolimy, żeby ludzie zapobiegali chorobom, niż przychodzili kupować u nas sprzęt – wyjaśnia p. Ineza. W dziedzinie profilaktyki „flandryjczycy” współpracują z innymi organizacjami, wyspecjalizowanymi w danej tematyce.

Choć takie akcje są bez wątpienia niezwykle potrzebne, pani prezes narzeka na ich oddźwięk społeczny. – Przychodzi mało osób. Kiedy już przyjdą, ludzie są zachwyceni, że oferujemy im rzetelne informacje, nie wciskając przy okazji masy produktów „w atrakcyjnych cenach”. Problem bierze się stąd, że wiele firm pod płaszczykiem spotkań profilaktycznych organizuje promocję i sprzedaż własnych leków czy sprzętu medycznego. Ludzie tego nie lubią i przykładają do nas tę samą miarę. Zaś Iwona Przybyła dziwi się: Wiemy, że nasze akcje są śledzone przez mieszkańców zarówno na naszej stronie, jak i na profilu na Facebooku, a mimo to frekwencja jest niska. A szkoda, bo Polacy wciąż wolą „inwestować” w leki, niż zapobiegać chorobom. Pod tym względem jesteśmy w europejskiej czołówce: statystyczny Polak spożywa 4,5 tabletki dziennie.

Poza wspomnianymi działaniami w sferze medycznej „Flandria” organizuje w małych miejscowościach kolonie dla dzieci z niezamożnych rodzin, by miały okazję poznać coś oprócz najbliższej okolicy. Z kolei Klub „Flandryjka”, animowany głównie przez starszych nastolatków i studentów, organizuje zajęcia pozaszkolne, w ramach których pomagają młodszym koleżankom i kolegom w uzupełnianiu wiedzy i rozwijaniu zainteresowań. Natomiast najstarsi organizują się głównie w celu wspólnego aktywnego spędzania czasu. Klub 55+ składa się przede wszystkim z kobiet, które stowarzyszyły się w strukturę z własnym zarządem, koordynując działania na rzecz seniorów. – Zapisując się do „Flandrii”, można też poprosić, by wolontariusz odwiedzał osobę samotną w domu i np. chodził z nią na spacery – mówi Magdalena Czajkowska, obsługująca sekretariat.

Obecne plany „Flandrii” to zorganizowanie ruchu pacjentów i pracowników służby zdrowia w celu ciągłego usprawniania i lepszego funkcjonowania opieki zdrowotnej w Polsce.

Siedzibę „Flandrii” odwiedziłem w piątek, gdy pacjentów było w niej niewielu właśnie z powodu mojej umówionej wizyty. Mimo to podczas rozmowy do gabinetu p. Inezy zastukała pacjentka – tylko po to, by powiedzieć: Dzień dobry, chciałam się przywitać. W powietrzu czuć już weekend, mimo to pani Magda ledwie znalazła dla mnie chwilę. Podczas wywiadu miałem wrażenie, że wyłoniła się z gąszczu papierów pokrywających biurko. Siedząca obok księgowa odpowiadała znad tabel. Pani Monika cały czas kątem oka zerkała na telefon (niechcący przeszkodziłem jej w rozmowie z jedną z pielęgniarek wizytujących podopiecznego „Flandrii”), zaś pani Iwonie przerwałem redagowanie informacji prasowej.

Oczywiście co jakiś czas ktoś odchodzi, przede wszystkim z uwagi na niewysokie zarobki, jakie może zaproponować pracownikom organizacja społeczna. Wyraźnie jednak czuć, że dla tych, którzy zostają, wielkie słowa z cytowanych w tekście Misji i Wizji znaczą naprawdę dużo – na serio dbają o dobro innych i wzajemną pomoc.