I

Są idee pochodzące ze słabości, tak samo jak są pochodzące z siły. Ludzie znużeni życiem i walką, wątpiący, „psychostenicy” z natury, pesymiści z urodzenia, poszukują jak gdyby usprawiedli­wienia przed samymi sobą własnej niemocy czy bojaźni – i szukają idei, więcej nawet, szukają systemów filozoficznych lub progra­mów społecznych, które by wytłumaczyły i uzasadniły ich słabość. Rodzą się wtedy owe idee smutnej rezygnacji, hasła wstydliwe, wypowiadane z zastrzeżeniami, hasła, które już w samym początku swych narodzin noszą piętno śmierci. Jeżeli przyjmują się wśród ja­kiegoś narodu i żyć zaczynają, to znak nieomylny, że naród ten ska­zany jest na zagładę. Jeżeli spotykają atmosferę życzliwą dla sie­bie, w której mogą rozszerzać się, to znaczy, że jest to atmosfera upadku energii życiowej, okres tchórzostwa, zmalenia dusz, zwyro­dnienia.

W przeciwieństwie do tego, jak idee z siły pochodzące przyno­szą z sobą wszędzie, gdzie powstaną, radość życia i dumę, upojenie bohaterstwa i przedziwny urok cnót rycerskich, romantyzm mło­dości, który sam przez się starczyć może niekiedy za broń niezwalczoną; w przeciwieństwie do tego – idee słabości przynoszą z sobą upokorzenie i wstyd, zgrzybiały, bezsilny rozsądek, starający się uczyć ludzi, jak trzeba żyć, ażeby żyć jak najmniej, jak najskromniej, najciszej, żyć nie zawadzając nikomu, zadowalając się najmniejszą ilością powietrza i słońca, ziemi i wolności, pokarmu i uciechy. Są to idee, uczące życia bojaźliwego, życia ludzi na wymarciu, życia pariasów.

W narodzie polskim, którego duszą było rycerstwo hojne i od­ważne, dumne i wspaniałomyślne, idee tego rodzaju nie miały do­tychczas pola, aby się rozwinąć mogły. Tradycja bohaterstwa, idąca nieprzerwanie poprzez pokolenia, aż do ostatnich czasów nie po­zwalała krzewić się myśli, którą rodziła bojaźń, a hodowała niemoc i zwątpienie.

Dopiero w ostatnich latach, w pokoleniu wychowanym na „materializmie” filozoficznym i społecznym, szerzyć się zaczęły nie­śmiałe szepty „ideologii trzeźwej”. Któż z nas nie spotykał ludzi, należących do ziemiaństwa kresowego lub z inteligencji wschodnio-galicyjskiej i poznańskiej, którzy, opowiadając o ciężkich warunkach życia, o przemożnej sile żywiołów wypierających, wypowiadali jednocześnie, bojaźliwie i niepewnie patrząc w oczy, swój „program” rezygnacji z dawnych siedzib? Czyż zdołamy ostać się! – mówili – jest nas coraz mniej, fala obca zalewa, a jeżeli nie zalewa jeszcze dzi­siaj, to na pewno zaleje jutro. Po co zatem daremna walka i straty? Czy nie lepiej, nie wygodniej, nie korzystniej wynieść się z tej ziemi praojców, z której nas pędzą; czy nie lepiej skupiać się nad Wisłą, przenieść do Warszawy swoje fortuny i siły? Tych ustępujących zawczasu można spotkać wszędzie: na Litwie i na Wołyniu, pod Kołomyją i pod Lwowem nawet! Boją się oni wszystkiego, czują się pariasami wobec każdego obcego nawet przybysza; gotowi są ustą­pić z własnego domu na pierwsze wezwanie, na pierwszą groźbę. Są to „ugodowcy” z urodzenia, „pomniejszyciele ojczyzny” z włas­nej woli, a raczej z własnego niedołęstwa. Bismarck wysyłał ich ironicznie do Monte Carlo. Rusińscy prowodyrzy w Galicji wyrzu­cają ich za San; litewscy „nacjonaliści” wskazują im bez ceremonii, że mają wynosić się nie tylko z Litwy, ale i z całej Suwalszczyzny. Czesi wreszcie pędzą ich ze Śląska Cieszyńskiego.

Ale ci wszyscy bojący się i ustępliwi nie mieli dotychczas swe­go oficjalnego hasła, swojej ideologii, swego programu, któryby w imię „dobra ojczyzny” usprawiedliwiał ich małe dusze. Mówiono o tym, ale szeptem, mówiono jakby wstydząc się, o smutnej konie­czności, zarzekając przy tym, że to nie przekonania ich, ale mus działa.

I oto – zjawia się dla „nich” ideologia; zjawia się w chwili wzmożonego ataku na naród polski, głośnego wezwania, by się wy­nosił za Bug i San, za Niemen i Wartę. Spotkałem się z tą smutną ideologią w broszurze p. Czesława Jankowskiego pt. „Naród pol­ski i jego Ojczyzna” (Warszawa 1914). Tym przykrzejsze jest zja­wienie się tego nowego „programu pomniejszycieli”, że wychodzi on nie spod obcego nam pióra, że wygłasza go dziennikarz polski, dziennikarz i poeta, sympatyczny i popularny.

Ale historia miewa takie tragiczne momenty; a miewa je szczególnie historia polska. To, co dotychczas mówiło się cicho, po kryjomu, w chwilach upadku ducha, z rumieńcem wstydu na twa­rzy, jest podniesione do znaczeniahasła i programu. Hasło takie nie powinno było zjawić się; etyka narodowa nie pozwala na dyskuto­wanie pewnych kwestii, bo ojczyznama swoje dogmaty nietykalne, jak każda religia. Ale stało się! Podniesiono program „pomniejszycieli”, więc trzeba go przedyskutować choćby w kilku słowach.

Autor broszury streszcza ów program w aforyzmie następują­cym: Nabycie i utrzymanie w polskim ręku jednej kamienicy w Warszawie jest czynem patriotycznym sto razy donioślejszym, niż tkwienie z pełną kabzą i w pełni sił życiowych, albo z resztka­mi jednej i drugich, gdzieś w mińskich błotach, pod kurlandzką granicą, na czernichowskich czarnoziemach, albo gdzieś pod Kołomyją (str. 60). W innym zaś miejscu mówi: Należałoby przede wszystkim wykreślić ścisłe granice Polski etno­graficznej; nie cofając się przed uznaniem np. części gubernii suwalskiej za terytorium etnograficznie litewskie, a wschodnich dzielnic Galicji za terytorium etnograficznie rusińskie, oczywiście godząc się na wszelkie takiego uznania konsekwencje. Należałoby następnie uznać za pożądane, a nawet za obowiązek narodowy, zasilanie Polski etnograficznej wszystkimi siłami kulturalnymi i kapitalistycznymi, wycofywanymi z tzw. kresów byłej Rzeczypospolitej (str. 59). Owe „kresy”, o których mowa, mieszczą w sobie bardzo wiele; wchodzi w nie Litwa i Białoruś, Ukraina, Wołyń i Podole, nawet wschodnia Galicja (zapew­ne ze Lwowem) i Suwalszczyzna. Według tego programu, ojczyzna polska ma być zredukowana do Polski etnograficznej. Autor byłby zapewne w kłopocie, gdyby go zapytać o wykreślenie granic tej no­wej Polski. Czy decydowałaby o tym procentowa większość ludności mówiącej po polsku? W takim razie spora liczba powiatów wschodniej Galicji weszłaby do owej etnograficznej Polski; nato­miast wiele powiatów Księstwa Poznańskiego, Śląska, Prus zachod­nich i wschodnich znalazłoby się poza jej granicami, a całe Pomorze gdańskie uznalibyśmy za legalną posiadłość niemiecką. Zresztą granice tej nowej Polski zmieniałyby się zapewne co lat kilka. Gdy­by się okazało, przy nowym spisie ludności, że obwód gnieźnieński np. ma większość niemiecką, to według programu pana J. Gniezno zostałoby wyłączone z Polski itd.

Na szczęście jednak sama zasada Polski etnograficznej jest zasadą fałszywą, pojęciem utopijnym, nierealnym. Historia nie zna narodów etnograficznych; są tylko szczepy lub plemiona etnograficzne – to, co służy do tworzenia narodu. Narody najbardziej dziś rozwinięte i jednolite, posiadające swoistą duszę i cywilizację, młodsze i silne, są wielkim zbiorowiskiem różnych ras, szczepów i plemion. Na przykład Francja: przejdźmy jejposzczególne kraje od celtyckiej Bretanii zaczynając, przezNormandię, Pikardię, Sabaudię itd. do południowej Prowansji; spotkamy nie tylko odmienne rasy i typy etnograficzne, zamieszkujące jednolicie owe kraje, lecz także od­mienne języki lub gwary ludowe, tak dalece niepodobne do siebie, że włościanie tych krajów, nie znającymowy literackiej francuskiej, nie mogą się między sobą porozumieć. A jednak jest tylko jedna Francja jako ojczyzna, jednakowo miłowana i broniona bohatersko przez Bretonów, jak i przez Prowansalczyków.

Zobaczmy taką Anglię. Celtowie, zamieszkujący Walię i po­łudniowe brzegi Anglii, nie mogą porozumieć się ze Szkotami; Szko­ci nie rozumieją języka londyńczyków itd.; spotykamy tu odmienną mowę, odmienne zwyczaje, podania, ubiory. Pomimo to jest tylko jedna ojczyzna angielska dla nich wszystkich. Albo Niemcy. Zda­wałoby się, że jest to ów par excellence jednolity etnogra­ficznie naród. A jednak chłop bawarski, stając przed sądem pruskim, potrzebuje tłumacza; a nawet powierzchowny obserwator po­trafi odróżnić typ Prusaka, mieszańca krwi Słowian, Niemców, Pru­sów, Litwinów, od typu Niemca południowego lub z okolic Hambur­ga i ze Szlezwigu. W przeciwieństwie do tych narodów, etnogra­ficznie mieszanych, mamy tylko plemiona czyste etnograficznie, Sło­waków, Chorwatów, Ormian itd., ludy bez ojczyzny, dążące do­piero do tego, aby się przetworzyć w naród i ojczyznę stworzyć.

Widzimy więc, że tzw. jedność etnograficzna a „ojczyzna” są to pojęcia niewspółmierne. Ojczyzna tworzy się ewolucyjnie; tworzy się historią współżycia ludów na tej samej ziemi; tworzy się przez ciągłe krzyżowanie się krwi i ducha, przez przeżywanie tych samych wypadków zbiorowego życia, tych samych walk, uczuć, wspólnych nadziei i radości, klęsk i smutków. Ojczyznę mam dlatego, że we krwi mojej na dnie mojej duszy, w najtajniejszych głębinach jaźni, żyją ciągle przodkowie moi – ich uczucia i przeżycia,ich pożąda­nia i ideały, ich wiara i pamięć. Dlatego ludy i plemiona, odmiennymi nawet językami mówiące, ale które krzyżowały się ciągle przez wieki i pokolenia i które przeżywały razemtę samą historię, które mają te same wspomnienia dziejowe, we krwi przechowane, ludy takie mają zawsze jedną ojczyznę, i ta ojczyznanie jest czymś zewnętrznym dla nich, sztucznym, narzuconym, albo tylko wspólnym państwowym dachem nad głową, lecz przeciwnie, stanowi ich wła­sną duszę, jest głębszą i najważniejszą cząstką jaźni każdego czło­wieka. Wybitny przykład tego, jak się tworzy „ojczyzna”, stanowią dla nas Żydzi;ponieważ krzyżowaniu z nami nie podlegali i mieli zawsze własne życie zbiorowe, zamknięte i odgraniczone od nasze­go, dlatego też, pomimo życia wśród nas przez tylewieków, nie ma­ją jednak wspólnej z nami ojczyzny i zachowali swoją odrębną, bez ziemi i granic, nawet bez języka własnego.

II

A teraz zobaczmy, czym byłaby owa etnograficzna Polska (marzenie polityczne różnych panów z „Nowoje Wremia”, „Diła” [rosyjskie i ukraińskie czasopisma niechętne idei „wielkiej” Polski – przyp. redakcji „Obywatela”] itp.)? Odpowiem na to wprost: Nie byłaby to Polska, ale „Kraj Nadwiślański”, nowe plemię słowiańskie, żyjące na gruzach narodu. Polska rzeczywista, istniejąca dzisiaj, zginęłaby wtedy. Nowa Polska, etnograficznie określona, musiałaby do tej swojej „etnograficzności” przystosować cały swój dorobek ducho­wy, całą swą kulturę; musiałaby zatem wyrzecsię nie tylko Mickie­wicza, Słowackiego i Kościuszki, jako obcych sobie, ale przekreślić także całą swą historię, wszystko, co w tej historii było wielkiego. Grunwald i Unię Lubelską, zwycięskie pochody Batorego i wojny szwedzkie, zapasy z najazdem Wschodu, z hordami Tatarów i Tur­ków, Konfederację Barską – wszystko jednym słowem, czym żyje dotychczas ojczyzna polska, całą świetność tradycji, całe bohater­stwo pokoleń, wszystkie sejmy i konfederacje, elekcje i pospolite ruszenia, zwycięstwa i przegrane pełne poświęceń, aż do Filaretów i Konarskiego, i dalej jeszcze. Bo w tym wszystkim, wszędzie, na każdej karcie dziejów naszych, w każdym poruszeniu duszy polskiej, nie występuje nigdy owa wydzielona sztucznie Polska etnogra­ficzna.

Dla etnograficznej Polski trzeba byłoby utworzyć nową kultu­rę i nową duszę. Nie miałaby ona ani historii, ani przeszłości. Czy z takim okaleczeniem duchowym naród mógłby żyć? Niech na to odpowiedzą szczerze zwolennicy „pomniejszenia”; niech odpowie­dzą nie mnie, ale sami sobie, bo to jest sprawa ich własnego su­mienia.

Pójdźmy jednak dalej i wyobraźmy sobie, że ów program ogłoszony przez p. Czesława Jankowskiego jest wykonywany; bo przecież po to tylko stawia się nową ideę społeczną czy polityczną. Co by z tego wynikło? Przypuśćmy, że przejęci tą ideą i ośmieleni ziemianie polscy i przemysłowcy z Litwy i Rusi zaczyna­ją sprzedawać tam swoje majątki, likwidować interesy i przenosić się do Królestwa, kupując kamienice w Warszawie i w innych miastach właściwej Polski. Na całej przestrzeni między Bu­giem, Dźwiną i Dnieprem nikną więc dwory polskie, topnieje pol­skie mieszczaństwo, zaludniające Wilno, Grodno, Żytomierz, Ka­mieniec itd.; zostają się tylko ci, którzy przenieść się nie mogą, zostają wsie polskie, rozrzucone po całej Litwie, zaścianki drobnej szlachty, rzemieślnicy i służba. Z ubytkiem polskich majątków i przedsiębiorstw, cała ta rzesza ludu polskiego, licząca z górą dwa miliony (bez Galicji wschodniej) zostaje na łasce losu i w miarę słabnięcia polskiego stanu posiadania i kultury w tych krajach musi z konieczności rzeczy zatracaćswą narodowość, poddawać się in­nym wpływom, innej kulturze. I oto ideał nowego programu zostaje osiągnięty: za Bugiem nie słychać już mowy polskiej, nie spotyka się polskiej książki, ani utworu polskiego, ani kościoła.

Czy można przypuścić, że po takiej zmianie Polska „etnogra­ficzna” stałaby się silniejszą? Nawet gdyby wszystkie kamienice Warszawy były w rękach Polaków? Stałoby się wprost przeciwnie: Warszawa, która dziś jest ogniskiem umysłowym i cywilizacyjnym dla całej przestrzeni Królestwa, Litwy i Rusi, do której ciążą z najodleglejszych zakątków kresowych nie tylko umysły, ale i interesy polskie finansowe, która jest wielkim rynkiem nauki i handlu dla ca­łej tej przestrzeni b. Rzeczypospolitej, dlatego właśnie, że jesteśmy jeszcze ,,w mińskich błotach” i na „czarnoziemach” Ukrainy – Warszawa stałaby się wyłącznie i jedynie stolicą „Nadwiślańskiego kraju”, zubożałaby materialnie i duchowo.

Odpowiedzieć mi może na to pan Jankowski, że natomiast zgromadziłyby się tutaj kapitały wycofane stamtąd, że bogactwo na­rodowe nie zmniejszyłoby się, lecz tylko zgęstniałoby na mniejszej przestrzeni, stając się odporniejsze. Otóż, z punktu widzenia eko­nomii społecznej jest to absurd, bo kapitały dla swego życia i roz­woju potrzebują przede wszystkim rozległych rynków i rozległych stosunków; nagromadzanie się w jednym miejscu jest zarazem zatamowaniem ich rozwoju, słabnięciem żywotności. Unarodowienie przemysłu i handlu w Królestwie, spolszczenie miast jest sprawą pierwszorzędnej wagi, na to musimy zgodzić się wszyscy, ale czyż dlatego handel i przemysł jest dziś w obcych rękach, że brak nam owych kapitałów, tkwiących w ziemiach Litwy i Ukrainy? Bynaj­mniej! Wiemy dobrze, jak wielkie kapitały arystokracji rodowej polskiej spoczywają bezczynnie w zagranicznych bankach, jaka ma­sa pieniędzy polskich tkwi w rozmaitych przedsiębiorstwach w Rosji, na Syberii i na Kaukazie, ile drobnych oszczędności nagromadza się i marnieje bezpłodnie w różnych kasach powiatowych i gminnych. Czyż nie te raczej kapitały, szczególnie operujące na da­lekim Wschodzie i przechowywane w londyńskich i paryskich ban­kach powinny być przeniesione na teren dzisiejszy walki ekonomicznej, którą Królestwo rozpoczęło, zamiast by miały być osiągnięte z hańbiącej sprzedaży ojcowizny? Zaiste, dziwna jest logika tego nowego „patriotyzmu nadwiślańskiego”!

Inna jeszcze kwestia, którą ów program wysuwa, kwestia ma­jąca pewien pozór użyteczności, to skupianie się narodu. Ale i tu także widzimy jakby rozmyślne zamykanie oczu na to, jakie to masy rozproszone ludu polskiego skupiać by należało, i takie stawianie kwestii, jak gdyby autorowi szczególnie szło o odpolszczenie Litwy i Rusi, o przyzwyczajenie nas do tej myśli, że jesteśmy tam nie narodem, mieszkającym u siebie w domu, ale jakąś kolonią, podobną do kolonii amerykańskich lub galicyjskich. Jeżeli chodzi o skupianie narodu – to dlaczego zapominać o tym, że corocznie wychodzi z kraju paręset tysięcy ludu polskiego do Ameryki lub Niemiec, do Danii i Francji, i że te tysiące, przy innym układzie stosunków spo­łecznych, w miarę unaradawiania handlu i przemysłu, w miarę rozwijania się kooperatyzmu rolnego i planowej parcelacji, mogą zo­stać w kraju i skupiać się istotnie, korzystając ze źródeł zarobko­wych, zajętych dzisiaj przez obcych? Dlaczego zapominać o tym, że w samej Ameryce przebywają stale przeszło 3 miliony Polaków, któ­rych powrót do ojczyzny, choćby częściowy tylko, wraz z kapita­łami zdobytymi tam, zasiliłby w olbrzymim stopniu nasze jądro et­nograficzne, nie uszczuplając przy tym Polski ani duchowo, ani terytorialnie? Dlaczego nie wzywać do powrotu owego pół miliona Po­laków rozrzuconych na całym Wschodzie rosyjskim, gdzie dora­biają się fortun albo marnują swoje zdolności i siły, nie dając nic ojczyźnie? To są właściwe kolonie, którym należałoby rzucić mocne i głośne hasło powrotu do kraju, wezwanie stanięcia do walki o odzyskanie miast, o wyrugowanie kapitałów niemieckich i żydow­skich, kapitałów i talentów fachowych. Ma się jakieś przykre, gnę­biące wrażenie, czytając broszurkę p. Jankowskiego, wrażenie takie, jak gdyby autor uległ sam pewnym sugestiom, dobrze nam znanym, jak gdyby za innymi powtarzał, że tam, za Bugiem i Sanem, jesteśmy już obcymi, że jesteśmy kolonią przybyszów, któ­rych osadził ongi „imperializm” polski; jak gdyby istotnie nie wie­dział tego, że Polska żadnego z ludów, wchodzącego w skład Rze­czypospolitej, nie podbijała i żadnego nie wynaradawiała nigdy i że większość nawet tej ludności, która zamieszkuje ziemie Litwy i Rusi, jest ludnością polską, przed wiekami tam osiadłą i która właśnie wskutek braku wszelkiego „imperializmu” polskiego i wskutek zbyt bliskiego spokrewnienia z ludem białoruskim i ukraińskim zatraciła w znacznej części swój rodowity język.

Ta jedność narodowa, zarówno mas włościańskich, jak i szlach­ty, wspominana nieraz przez dawnych historyków i pamiętnikarzy, tłumaczy nam tę łatwość, z jaką wytwarzała się Unia Korony i Księ­stwa Litewskiego, Unia dokonana bez najmniejszego przymusu, bez jakiegokolwiek użycia siły państwowej. W taki sposób, jak zjedno­czyła się Litwa i Ruś z Polską, w taki sposób nie odbyło się nigdy żadne zjednoczenie obcego ludu z najeźdźcą,inie mogłoby się odbyć, gdyby lud Litwy i Rusi był ludem obcym, a my garstkami kolonistów. Cytowane zwykle przez wrogich nam historyków sławne wojny kozackie nie były nigdy walką narodową, lecz klasową; były to bunty chłopskie, skierowane przeciwko możnowładztwu panów, podobne zupełnie do buntów chłopskich, jakie wówczas rozpalały wielkie łuny wszędzie, w Niemczech, Francji, Anglii, bunty, które przeszły zresztą i u nas granice „etnograficzne”, jeżeli takie były, i zaczęły szerzyć się płomieniem daleko poza San, stawiając te same hasła wyswobodzenia się od panów. Kostka Napierski mógł odegrać taką samą rolę jak Chmielnicki, gdyby poparły go siły i intrygi sąsiedniego państwa. Że z tych walk klasowych sąsiedzi nasi umieli skorzystać, a nawet przemienić je na walki plemienno-religijne, to jest inna sprawa; zbuntowany chłop ukraiński szukał sprzymierzeńców, jacy mu się ofiarowywali, i szedł razem nawet z chanem tatar­skim, aby tylko uwolnić się od jarzma ekonomicznego poddaństwa. Ognisko tego ruchu walki, Sicz Zaporoska, miała w swych zastępach całe mnóstwo nie tylko chłopów, ale i szlachty polskiej, która z ro­zmaitych powodów garnęła się pod jej sztandary. I nawet wtedy, gdy siły zbrojne buntu były u szczytu swego rozwoju i potęgi, na­wet wtedy nie zjawiła się wśród ludu tego idea osobnej ojczyzny, dążność do wywalczenia państwowo-niepodległej Ukrainy. Nie zjawiła się zaś dlatego, że był to zatarg wewnętrzny Rze­czypospolitej, zatarg społeczny klas tego samego narodu.

Idea Polski „etnograficznej” nie jest na nieszczęście ideą u nas nową. Są jednostki, których przemoc sugestionuje, które gotowe sąnawet uznać, że Polski nie ma wcale i jak owi znajomi p. Jankowskiego szu­kać palcem po karcie Europy, gdzie jest ich „ojczyzna”. Bywają i ta­cy, którzy z poczuciem winy przepraszają za swoje istnienie jako Polaków i gotowi są ustąpić grzecznie miano „Polski” choćby na rzecz „Polsko-Judei”. Ale czegóż to dowodzi? Czy dlatego, że są między nami tacy „ugrzecznieni” ludzie, mamy przekreślać całą swą historię i stwarzać dla nich jakąś nową Polskę etnograficzną? Po­winniśmy raczej zgoła inne wnioski wyprowadzić. Gdyby każdemu dziecku wpajano dumę należenia do swego narodu, narodu, który stworzył rzeczpospolitą przez unię ludów, nie przez imperializm, natenczas nie byłoby tchórzliwego zapisywania w badach zagra­nicznych [chodzi o uzdrowiska – od słynnej tego typu miejscowości niemieckiej, Baden, od 1931 r. noszącej nazwę Baden-Baden – przyp. redakcji „Obywatela”] (jak opowiada pan Jankowski), zapisywania „Varsovie” dla oznaczenia, że się jest Polakiem. Jeżeli zaś chodzi o realną sprawę wzmocnienia jądra narodowego, jakim są ziemie nad Wisłą poło­żone, to nie przez okrawanie ojczyzny, nie przez wywłaszczanie się dobrowolne z siedziby ojców, osiągniemy to wzmocnienie. Dotego prowadzą inne drogi i inne idee – idee siły. O nich te­raz muszę powiedzieć słów kilka.

Więc przede wszystkim doprowadźmy do końca, konsekwent­nie i wytrwale, wielką sprawę, najpilniejszą dzisiaj, sprawę unarodowienia miast, spolszczenia całego handlu i przemysłu. Dopóki tak ważne dzisiaj ogniska życia społecznego znajdować się będą w rękach obcych i wrogich nam, dopóty nie może być mowy o odporności narodu. Wiem, że w kwestii tej występują różne za­sadzki uczuciowo-ideowe, różne „humanizmy”, „tolerancje”, „idee asymilatorskie” itp., ale trzeba spojrzeć odważnie niebezpieczeństwu w oczy, spokojnie i logicznie odpowiedzieć sobie na to, czym jest dziś naród bez własnych miast, bez własnego handlu i przemy­słu, dzisiaj, gdy w miastach, w ogniskach gospodarki kapitalistycz­nej, tworzy się cały ruch życia zbiorowego, skupiają się wszystkie siły ekonomiczne społeczeństwa. Nie można być „humanistą” kosz­tem własnej ojczyzny, bo „humanizm” staje się wtedy zwyczajnym tchórzostwem życiowym, maskowaną słabością, udekorowaną ładnymi słowami zdradą.

Po wtóre – jest sprawa umiejętnego i zgodnego z interesami narodu zorganizowania wychodźstwa. Chodzi tu nie tylko o wydarcie tysięcy ofiar ze szpon ajentów i z niewoli junkierstwa pruskiego, lecz o to także, że wychodźstwo zorganizowane umiejętnie stać się może wzmożeniem dobrobytu ludowego, a skiero­wane częściowo poza Bug, do wielkich gospodarstw Litwy i Rusi, może przyczynić się do zaciśnięcia węzłów narodowych i zbliżenia się z pobratymczymi ludami, które od wieków zamieszkują jedną z nami ziemię i tę samą co my przeżyły historię. Wiemy o tym dobrze, że gdzie nie ma agitatorów, szczujących i tworzących nienawiści, tam chłop polski i rusiński lub litewski żyją w zupełnej zgodzie, ro­zumieją się i współczują. Tym, którzy propagują etnograficzną Pol­skę i śpiewają „Requiem” nad Unią Lubelską, radziłbym przemieszkać jakiś czas w zaściankach szlacheckich Litwy, poznać ciche wsie Wołynia i Podola, do których nie doszła jeszcze agitacja nacjonali­styczna, a przekonają się wtedy z łatwością, że „Unia” nie jest martwym wspomnieniem historii, lecz faktem przyrodzonym i ży­wym, wspólnością synów tej samej ziemi. Zetknięcie się szersze tych ludów, przez wychodźstwo sezonowe, utrwaliłoby tylko te naturalne węzły i zatamowało nieraz robotę agitatorów nienawiści i sztucznie tworzonych plemion.

Po trzecie – jest sprawa ściągania kapitałów polskich i sił przemysłowych ludzkich do kraju. Zarówno w Ameryce, jak i na da­lekim Wschodzie powinien rozwinąć się ruch narodowy, głoszący ideę powrotu.W miarę tego jak wzrasta polski handel i przemysł i opróżniają się zajęte dotychczas przez obcych placówki gospodar­stwa społecznego, wyciśnięty dawniej z kraju przedsiębiorczy ży­wioł polski, który na obczyźnie doszedł do zamożności i zdobył umiejętność fachową, żywioł ten, liczony dziś na miliony ludzi, powi­nien wracać.

Zamiast bezcelowych i szumnych manifestacji patriotycznych, urządzanych na polskich obchodach i sejmikach w Ameryce, sto­kroć bardziej patriotycznym byłoby zorganizowanie tam Ligi, która by ideę powrotu do ojczyzny szerzyła jako obowiązek narodowy i która by ułatwiała takie przenoszenie się kapitałów, interesów i przedsiębiorstw przez odpowiednie informacje i nawiązywanie sto­sunków ekonomicznych. Z owych trzech czy czterech milionów Polaków amerykańskich niechby wróciła do kraju choćby szósta część tylko, tych zamożniejszych i wykwalifikowanych fachowców, a już to samo wystarczyłoby na wypełnienie znacznejczęści luk, jakie dziś przedstawia etnograficzne jądro narodu w swym stanie posia­dania. Dla skupienia sił swoich nad Wisłą nie potrzebujemy po­mniejszać ojczyzny; wystarczy zupełnie, jeżeli zgromadzimy te siły, jakie są rozproszone poza jej granicami.

Broszura p. Jankowskiego, jakkolwiek powodzenia szerszego u nas mieć nie będzie, dzięki zdrowemu instynktowi narodu, stać się jednak może pewnym oświetleniem i maską ideową dla tych wszystkich natur słabych, bojaźliwych, stroniących od walki, dla tych „sprzedawczyków” i dobrowolnych wygnańców z własnej ziemi, ja­kich nigdy nam nie brak. A takim nie trzeba dawać do ręki broni ideowej, możności usprawiedliwiania się przed własnym sumieniem i przed narodem; przeciwnie, trzeba ich bezwzględnie nazywać po imieniu, trzeba zmusić, aby spojrzeli w sumienie swoje i zdali rachu­nek ojczyźnie ze swego postępowania.

Komentarz

Prezentowany tekst Edwarda Abramowskiego (1868-1918) wymaga specjalnego komentarza.

Abramowski to jeden z legendarnych polskich myślicieli i działaczy społecznych. Inspirował wielu Polaków – tych spośród elit i tych z grona „zwykłych ludzi” – zarówno w międzywojniu, jak i w PRL (choćby w kręgach KOR-u i niektórych odłamach sympatyków „Solidarności”), a do dziś jest popularny w szeroko pojętych środowiskach „alternatywnych” (anarchiści, socjaliści antyautorytarni itp.) i wśród badaczy myśli społecznej. I niemal wszyscy oni starannie omijają takie poglądy Abramowskiego, jakie wyraża zamieszczony tutaj tekst – manifest żarliwego patriotyzmu.

Abramowski funkcjonuje dziś w dwojakiej roli. Po pierwsze, jako ktoś na kształt anarchisty: zdecydowany krytyk odgórnego przymusu, instytucji państwa, zwolennik oddolnych inicjatyw społecznych, socjalista krytykujący marksizm z pozycji wolnościowych, piewca wyzwolenia jednostek z więzi narzuconych przez instytucje. Po drugie, kreśli się jego portret jako swoistego świętego – w znaczeniu kogoś tak uduchowionego i idealistycznego, że niemal nie oddychającego i unoszącego się pół metra nad ziemią, roztaczającego aurę miłości i wyrozumiałości niczym skrzyżowanie Buddy i św. Franciszka.

Obie te wizje są do pewnego stopnia uprawnione w świetle dorobku i biografii Abramowskiego. Nie biorą one jednak pod uwagę takich poglądów Abramowskiego, jakie prezentuje on w przypominanym przez nas tekście „Pomniejszyciele ojczyzny”.

Podobieństwa poglądów Abramowskiego do anarchizmu rzeczywiście występują, jednak wskutek abstrahowania od kontekstu historycznego – czyli krytyki władzy zaborczej i traktowania obcego państwa jako głównego wroga – są znacząco wyolbrzymiane.

Badacze i miłośnicy Abramowskiego nie są też zbyt pracowici i dociekliwi – niemal wszystkie omówienia jego poglądów bazują na tendencyjnych, niereprezentatywnych, powojennych, głównie PRL-owskich wyborach tekstów myśliciela („Filozofia społeczna. Wybór pism” – 1965; „Pisma popularnonaukowe i propagandowe 1890-1895” – 1979; „Rzeczpospolita przyjaciół. Wybór pism społecznych i politycznych” – 1986; „Abramowski” – biografia i wybór pism – 1991). Tak jakby sympatycy, a zwłaszcza naukowcy nie wiedzieli o przedwojennej, czterotomowej, dwukrotnej edycji znacznie większego zbioru jego rozpraw, starannie zebranych przez prof. Konstantego Krzeczkowskiego. Wśród wielkiej liczby tekstów poświęconych Abramowskiemu (w tym kilku książek), na palcach jednej ręki można policzyć te, które biorą pod uwagę poglądy wyrażone w „Pomniejszycielach ojczyzny” oraz w podobnym w wymowie artykule „Ludność Polski”, których zabrakło w powojennych prezentacjach dorobku myśliciela.

Paradoksalnie, rzetelny okazał się Zbigniew Krawczyk, autor rozprawy „Socjologia Edwarda Abramowskiego”, wydanej przez PZPR-owską oficynę „Książka i Wiedza” w 1965 r. Co prawda krytycznie, ale wspomina on o takich właśnie poglądach Abramowskiego: /…/ zaufaniem obdarzał Piłsudskiego i wiązał daleko idące nadzieje z reprezentowaną przez niego linią polityczną. Wypowiadał się za polską wielonarodową w granicach przedrozbiorowych, wysuwając na uzasadnienie tego stanowiska argumenty historyczne i negując program »Polski etnograficznej«. W artykułach poświęconych tym zagadnieniom abstrahował całkowicie od własnego programu społecznego, a deklarując równouprawnienie narodów w przyszłej Polsce, popierał jednocześnie politykę eliminacji żywiołu niemieckiego i żydowskiego z kluczowych dziedzin gospodarki narodowej oraz politykę mnożenia kapitałów rodzimych, m.in. poprzez reemigrację ludności polskiej z zagranicy. /…/ Jest rzeczą bardzo charakterystyczną, że z publicystyki lat 1914-1918 całkowicie wyeliminowana została niechęć do instytucji państwa. Wręcz przeciwnie, Abramowski wiązał z przyszłym państwem polskim daleko idące nadzieje radykalnych przemian społecznych (ss. 133-134).

Spośród sympatyków Abramowskiego uczciwie omawia ten aspekt dorobku jedynie Bohdan Urbankowski w swych „Kierunkach poszukiwań” (1983). Pisze on: Z tych rozważań płynie wniosek jednoznaczny: hasło „Polski etnograficznej” to hasło przekreślenia ojczyzny, idea przekreślenia historycznych czynów i prac dokonywanych wspólnie z Litwinami i Rusinami. To przekreślenie Unii, Grunwaldu i walk z Turkami, przekreślenie wypraw Batorego, Wiednia i Konfederacji Barskiej. „Etnograficzni Polacy” rezygnujący z kresów byliby tworem karłowatym, jakimś /…/ plemieniem, które nawet utraciło prawa do Mickiewicza, Słowackiego i innych kresowych bohaterów (s. 216).

Wspomina tę kwestię także Wojciech Giełżyński w sympatycznej, acz dość swobodnej książce „Edward Abramowski – zwiastun »Solidarności«” (1986), zarzucając mu „tonację szowinistyczną” i składając ją na karb choroby. Jednak w marcu 1914 r., gdy ukazał się artykuł „Pomniejszyciele ojczyzny”, Abramowski cieszył się jeszcze niezłym zdrowiem – gwałtowne pogorszenie jego stanu datuje się dopiero na styczeń 1915 r. Zapewne jednak Giełżyński ma rację, że z dzisiejszej perspektywy można poglądy takowe nazwać, przy pewnej dozie złej woli, szowinistycznymi. Nie ma też sensu żadna czołobitność wobec konkretnych propozycji autora „Idei społecznych kooperatyzmu”, który – jak każdy – miał prawo się mylić i źle oceniać sytuację. Pewne jest jednak, że Abramowskiemu należy się pamięć nieocenzurowana i niewybiórcza – pamięć o całokształcie jego poglądów.

Przede wszystkim jednak – i to jest główna przyczyna prezentacji „Pomniejszycieli ojczyzny” na naszych łamach – warto przypomnieć tekst Abramowskiego (pamiętając też o podobnym, „Ludność Polski”) z tego względu, że w kontekście całokształtu poglądów autora dobitnie zaświadcza on o jednej kwestii. Takiej mianowicie, że patriotyzm, również w wersji „bojowej”, nie jest sprzeczny ani z reformami socjalnymi, ani ze śmiałymi wizjami ustrojowymi, ani z apoteozą wolności jednostki i samorządności społeczeństwa. Patriotyzm nie musi oznaczać tępego konserwatyzmu, obawiającego się jakichkolwiek przeobrażeń, a szczególnie radykalnych. Natomiast dążenie do znacznego powiększenia zakresu swobód jednostek oraz do stworzenia społeczeństwa oddolnie zorganizowanego, aktywnego, dynamicznego i samorządnego – nie musi być równoznaczne z wybrzydzaniem na swoją ojczyznę, nie musi oznaczać głoszenia dziecinnych „kosmopolitycznych” sloganów, jakimi są przepełnione wywody współczesnych fanów Abramowskiego. Fanów, którzy, jak widać na załączonym obrazku, niewiele pojęli z dorobku swego Mistrza lub go po prostu nie znają.

(rem)