…Pozwolę sobie zacząć od osobistej dygresji¹. W pierwszej połowie lat 90. uczestniczyłem w hucznej domówce w Krakowie, w gronie tamtejszych radykalnych aktywistów politycznych. Wdałem się w gorącą, obficie podlewaną alkoholem dysputę z Markiem Kurzyńcem. Będąc wówczas gorliwym orędownikiem ludowego „rewolucyjnego nacjonalizmu”, zarzucałem mojemu anarchistycznemu adwersarzowi oderwanie od rzeczywistości, od problemów i poglądów zwykłych ludzi. Kurzyniec zareplikował: „Ty się tylko stylizujesz na proletariusza!”. Niestety, musiałem przyznać mu rację: choć nauczycielska pensja była żałośnie niska, to wyższe wykształcenie i praca umysłowa w czasach przed taśmową produkcją dyplomów i postindustrialną transformacją alienowały mnie od mas robotników fabrycznych. Mogłem jednak oddać cios, stwierdzając, że proletariacki image anarchistów też nie jest niczym innym, jak stylizacją, że myli im się cyganeria z klasą pracującą².

I ten problem po dziś dzień pozostaje, w mojej opinii, główną słabością polskiej lewicy. Jest oderwana od mas ludowych, które rzekomo ma reprezentować. Część polskiej lewicy (?) otwarcie zerwała z tradycją artykułowania plebejskich interesów³. Większość z tych, którzy tkwią na starych, klasowych pozycjach, identyfikuje się de facto nie tyle z ludem, ile ze swoim – wyidealizowanym i zideologizowanym – wyobrażeniem o tymże ludzie. W ich wizji proletariusz jest obowiązkowo antyklerykałem, internacjonalistą i feministą (a w miarę możności także wegetarianinem) – a jeśli nie jest, to znaczy, że żaden z niego proletariusz⁴.

Dlatego artykuł niniejszy poświęcę ruchowi autentycznie ludowemu, zrodzonemu z oddolnych walk społecznych, a nie z ideologicznej inspiracji⁵, ruchowi, który nie musiał się „stylizować” i, niczym mitologiczny Anteusz z matki-ziemi, z ludu wprost czerpał swą moc.

I

W 1990 roku spadły na Polskę dobrodziejstwa planu dostosowawczego Międzynarodowego Funduszu Walutowego opracowanego przez Jeffreya Sachsa, a firmowanego przez Leszka Balcerowicza. Inflacja w pierwszym roku obowiązywania Planu Balcerowicza wyniosła 585,8 proc. (dla porównania: w 1989 roku – 251,1 proc., a w 1988 – 60,2 proc.). Działo się to w warunkach faktycznego zamrożenia płac większości pracowników za sprawą osławionego „popiwku”, czyli podatku od ponadnormatywnych wynagrodzeń. „Przeciętne wynagrodzenie realne pracowników sektora państwowego i spółdzielczego było w 1990 roku niższe o 28 proc. niż w roku poprzednim” – donosił sucho Główny Urząd Statystyczny. Wskaźnik przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń realnych malał systematycznie aż do roku 1993 włącznie. A nie wszyscy mieli szczęście otrzymywać jakieś wynagrodzenie: w ciągu 1990 roku bezrobocie wzrosło z 0,3 proc. w styczniu do 6,5 proc. w grudniu; trzy lata później wynosiło już 16,4 proc.⁶

W szczególnie trudnej sytuacji znaleźli się wszakże rolnicy. Znów zacytujmy informację GUS: „Ceny artykułów zbywanych przez rolników wzrosły ok. dwukrotnie wolniej od cen nabywanych przez nich środków produkcji”. Nieubłaganie rozwierały się, jak w czasie przedwojennego Wielkiego Kryzysu, „nożyce cen”. Spadek stopy życiowej na wsi – i tak zacofanej w porównaniu z resztą kraju – był jeszcze większy niż w mieście. Paradoksalnie, polityka Balcerowicza uderzyła najdotkliwiej w gospodarstwa duże, wysokotowarowe, produkujące na rynek. Ich właściciele w poprzedniej dekadzie brali na korzystnych warunkach kredyty, pozwalające zmodernizować i zintensyfikować produkcję. Teraz skokowy wzrost bankowych odsetek wepchnął ich w pętlę zadłużenia. Nie mogąc spłacić kredytów – bankrutowali, a ich gospodarstwa były licytowane. Nic dziwnego, że w tej grupie nastroje desperacji były najsilniejsze⁷. Już w 1990 roku doszło do masowych protestów rolniczych – tylko w lipcu zorganizowano 927 blokad dróg. Przeciw protestującym w Mławie rolnikom premier Tadeusz Mazowiecki wysłał transportery opancerzone (pod naciskiem Aleksandra Halla i… Jacka Kuronia).

Wśród niezadowolonych był Andrzej Lepper, urodzony w 1954 roku absolwent technikum rolniczego. Przez pewien czas pracował w Państwowych Gospodarstwach Rolnych w województwie słupskim, w 1978 roku został najmłodszym w Polsce kierownikiem PGR-u. Wstąpił wtedy do PZPR⁸, jednak zakończył przynależność już dwa lata później, gdy w 1980 roku zdecydował się na prowadzenie indywidualnego 63-hektarowego gospodarstwa. We wrześniu 1991 roku stanął na czele protestu zadłużonych rolników w Darłowie, a w październiku tego roku został liderem ogólnokrajowego Komitetu Obrony Rolników, który walczył o wstrzymanie grożących rolnikom egzekucji komorniczych.

Pokłosiem tych protestów było utworzenie Związku Zawodowego Rolnictwa „Samoobrona”, zarejestrowanego 10 stycznia 1992 roku. Samoobrona stanowić miała nieprzejednaną opozycję, w przeciwieństwie do dwóch pozostałych organizacji rolniczych – Krajowego Związku Rolników i „Solidarności” Rolników Indywidualnych, którym zarzucała ugodowość wynikającą z powiązań, odpowiednio, ze starym i nowym aparatem władzy. Łączył się z tym radykalizm metod. W marcu I Krajowy Zjazd ZZR powołał tzw. brygady antyegzekucyjne, które miały zajmować się udaremnianiem zajęć komorniczych w zadłużonych gospodarstwach. W kwietniu stuosobowa grupa związkowców zajęła gmach resortu rolnictwa. W czerwcu w dziesięciu województwach (m.in. we Włocławku) odbyły się blokady dróg publicznych. Apogeum protestów miało miejsce w lipcu, gdy Samoobrona próbowała przeprowadzić „marsz gwiaździsty”. 72 kolumny rolników ruszyły na Warszawę, czemu towarzyszyły starcia z policją. Związkowcy grozili wysadzeniem w powietrze cystern z paliwem, 91 protestujących aresztowano, wielu zostało poturbowanych, a kilku trafiło do szpitala. Późniejsze akcje Związku w tym okresie (jak blokada przejść granicznych w Świecku i Kołbaskowie) miały już wyraźnie mniejszą skalę, jednak wciąż cechował je radykalizm. Należały do nich m.in. starcia z policją w Warszawie w kwietniu 1993 roku, wywiezienie na taczce burmistrza Praszki w sierpniu 1993 roku, pobicie zarządcy zlicytowanego gospodarstwa w Kobylnicy w lipcu 1994 roku.

Równolegle Samoobrona rozbudowywała zaplecze społeczne i polityczne. Nawiązała współpracę z pracowniczymi związkami zawodowymi (m.in. z NSZZ „Solidarność ’80”, z Wolnym Związkiem Zawodowym „Sierpień ’80”, z Federacją Związków Zawodowych Górników), współtworząc Międzyzwiązkowy Krajowy Komitet Negocjacyjno-Strajkowy. W czerwcu 1992 roku utworzona została partia polityczna Przymierze Samoobrona, w skład której obok związkowców weszli grupa członków Polskiej Partii Zielonych z Januszem Bryczkowskim na czele oraz szereg osób kojarzonych z narodowo-komunistycznym skrzydłem PZPR (Bohdan Poręba, Bożena Krzywobłocka, Józef Balcerek). Pod koniec roku powstał Komitet Samoobrony Narodu, który miał stanowić szeroki ruch społeczny z udziałem – oprócz wymienionych – także Komitetu Obrony Bezrobotnych, środowisk kombatanckich (Stowarzyszenie Ofiar Wojny, gen. Stanisław Skalski, płk Antoni Heda) i drobnych grup nacjonalistycznych, takich jak Stronnictwo Narodowe „Ojczyzna”. Samoobrona próbowała w ten sposób wyrwać się z wiejskich opłotków.

Pomimo to start w wyborach parlamentarnych we wrześniu 1993 roku okazał się porażką: partia uzyskała zaledwie 2,78 proc., co wynikało m.in. z braku porozumienia z Partią X Stanisława Tymińskiego, głoszącą nieomal identyczny radykalno-populistyczny program społeczny. Ruch wszedł w kryzys. W grudniu 1993 roku z partii został usunięty Bryczkowski, który założył jawnie faszystowski Front Narodowy Samoobrona (potem Polski Front Narodowy). W sierpniu 1994 roku Lepper został aresztowany, co Bryczkowski bezskutecznie usiłował wykorzystać do próby przejęcia kontroli nad ZZR. Wewnętrzne rozbicie w połączeniu z opadaniem fali niezadowolenia społecznego drastycznie ograniczyło możliwości mobilizacyjne Samoobrony. Przez kilka najbliższych lat ograniczała się do punktowych wystąpień wykorzystujących lokalne konflikty społeczne. W regionie świętokrzyskim powstała Samoobrona Mieszkańców, której celem była obrona praw lokatorskich. W czasie budowy gazociągu jamalskiego Samoobrona nawiązała współpracę z Polskim Stowarzyszeniem Budowniczych Rurociągów Witolda Michałowskiego, domagając się wyższych odszkodowań dla rolników. U schyłku tysiąclecia związkowcy połączyli wysiłki z Federacją Zielonych i obrońcami zwierząt w proteście przeciw ekspansji firmy Smithfield Foods (Kongres Rolniczo-Ekologiczny w maju 2000 roku).

Efekty były jednak niewielkie. W wyborach prezydenckich 1995 roku na Leppera głosowało zaledwie 1,32 proc. wyborców. Dwa lata później w czasie wyborów parlamentarnych okazało się, że Samoobrona potrafi wystawić kandydatów tylko w 16 okręgów (na 52), uzyskując w sumie 0,08 proc. głosów.

Wiatr ponownie zaczął dąć w żagle Samoobrony pod koniec lat 90., w miarę jak znów pogarszała się sytuacja życiowa Polaków (tzw. drugi plan Balcerowicza: w 2001 roku stopa bezrobocia sięgnęła 17,5 proc.). W 1998 roku nasiliły się rolnicze protesty, na których czele stanęła Samoobrona wespół z innymi związkami rolniczymi; głośnym echem odbiło się zniszczenie importowanego zboża na przejściu granicznym w Muszynie. W styczniu 1999 roku miała miejsce blokada polsko-niemieckiego przejścia granicznego w Świecku, w której uczestniczyły ponad 3 tysiące związkowców. 27 maja w całym kraju odbyły się blokady dróg, których liczba miała sięgnąć dwustu. W sierpniu 1999 roku protest Samoobrony w Bartoszycach przeistoczył się w gwałtowne rozruchy, w wyniku których 11 policjantów znalazło się w szpitalu. Udział mieszkańców miast w tych wydarzeniach pokazywał, że Samoobronie udało się pozyskać zwolenników spoza wsi.

Ugrupowanie Leppera zmodyfikowało strategię, co podkreślała nowa nazwa: Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej. Doszło do wymiany części kadr – dawnych działaczy pokroju Leszka Zwierza zastąpili ludzie tacy jak Janusz Maksymiuk czy Krzysztof Filipek. Współpraca z profesjonalistą od PR Piotrem Tymochowiczem zaowocowała nowym, „dystyngowanym” image Leppera. Mówić można o Samoobronie 2.0. Coraz wyraźniejsze stało się otwarcie Samoobrony na opozycję lewicową: w 1999 roku lepperowcy wzięli udział wraz z Sojuszem Lewicy Demokratycznej w pochodzie pierwszomajowym i w wielkiej manifestacji 24 września. Strategią ruchu pozostała jednak budowa „frontu narodowo-ludowego”. W styczniu 2000 roku ogłoszono utworzenie Bloku Ludowo-Narodowego obejmującego SRP, WZZ „Sierpień ‘80” i nacjonalistyczny Front Polski gen. Tadeusza Wileckiego. Blok okazał się martwym płodem, gdyż nie był w stanie wyłonić wspólnego kandydata w nadchodzących wyborach prezydenckich⁹. W rezultacie Lepper zdobył 3,05 proc., co wciąż lokowało Samoobronę w kategorii politycznego planktonu. Lepperowcy byli jednak przekonani, że przyszłość należy do nich. W ich opinii potwierdzało to podpalenie w maju 2000 roku domu Stanisława Łyżwińskiego w Hucie Skaryszewskiej, w którym zatrzymał się Lepper; interpretowali to jako próbę zabójstwa ludowego przywódcy.

Okazało się, że mieli rację, wierząc w powodzenie swej sprawy. W wyborach parlamentarnych 2001 roku SRP osiągnęła bezprecedensowy sukces – 10,2 proc. głosów i 53 mandaty – stając się trzecią siłą polityczną w Polsce. Dotychczasowi pariasi nagle zostali partnerami najważniejszych aktorów sceny politycznej. Zauważalna już wcześniej ewolucja ku lewicy zaowocowała warunkową współpracą z koalicją SLD-PSL. Samoobrona była jedynym klubem spoza koalicji, który poparł rząd Leszka Millera, a Lepper został wicemarszałkiem Sejmu. Istniał nawet projekt włączenia SRP do koalicji rządowej, lansowany przez grupę wojskowych z gen. Sławomirem Petelickim na czele, nie doszło jednak do tego wskutek sprzeciwu Aleksandra Kwaśniewskiego.

Sielanka nie trwała długo. Już w listopadzie 2001 roku Lepper zaszokował posłów, sugerując korupcję i kryminalne powiązania czołowych polityków SLD i PO, co spowodowało jego odwołanie z funkcji wicemarszałka. W grudniu Samoobrona wraz z Ligą Polskich Rodzin i Prawem i Sprawiedliwością forsowała wniosek o wotum nieufności wobec ministra spraw zagranicznych Włodzimierza Cimoszewicza. Nie oznaczało to jednak jeszcze opozycji totalnej. Szereg inicjatyw rządu Millera popieranych było w Sejmie przez lepperowców. Po sukcesie SRP w wyborach samorządowych w 2002 roku (16 proc. poparcia na poziomie województw), w ośmiu sejmikach wojewódzkich utworzyła ona koalicje z SLD. Lepper jednak stopniowo radykalizował stanowisko i w kwietniu 2003 roku zażądał od działaczy partii zerwania sojuszów z lewicą w terenie (co doprowadziło do kilku rozłamów, np. w Lublinie odeszła grupa Konrada Rękasa). Jeszcze ostrzej atakowany był rząd Marka Belki, uważanego za człowieka Kwaśniewskiego. Samoobrona współpracowała coraz ściślej z prawicową opozycją, popierając np. tzw. raport Ziobry dotyczący „afery Rywina” czy wniosek o popełnieniu przestępstwa przez szefa Wojskowych Służb Informacyjnych gen. Marka Dukaczewskiego. Lepper żądał też ustąpienia prezydenta Kwaśniewskiego, ogłaszając go przedstawicielem „układu polityczno-biznesowo-mafijnego”.

Ten wspólny front z prawicą nie oznaczał jednak zwrotu SRP w prawo. Przeciwnie – plan Leppera zakładał przejęcie przez Samoobronę hegemonii na lewicy. IV zjazd ZZR w styczniu 2004 roku odmawiał SLD lewicowości, a pod koniec roku Lepper deklarował: „Stawiam sobie za cel tak przekonać elektorat lewicy, by zrozumiał, że jedyną lewicową, prospołeczną i patriotyczną partią jest obecnie Samoobrona”. W tym celu nawiązano współpracę z Demokratyczną Partią Lewicy, Ruchem Ludzi Pracy i Krajową Partią Emerytów i Rencistów. W szeregach SRP znaleźli się działacze Sojuszu (np. Grzegorz Tuderek, Bolesław Borysiuk) i Unii Pracy (Andrzej Aumiller). W dużej mierze plan Leppera się powiódł. Wprawdzie odnotowano odpływ części starego elektoratu Samoobrony w kierunku Ligi Polskich Rodzin, ale zostało to zrekompensowane przez przejęcie wielu dotychczasowych wyborców lewicy – głównie emerytów i rencistów, robotników upadłych zakładów pracy, byłych funkcjonariuszy służb mundurowych. Już w wyborach do europarlamentu w 2004 roku lepperowcy wyprzedzili SLD¹⁰.

Równolegle do aktywności parlamentarnej SRP starała się działać na niwie społecznej. Partia podjęła współpracę z organizacjami osób niepełnosprawnych (wyznaczając nawet specjalnego pełnomocnika ds. kontaktów z nimi) i środowiskiem matek samotnie wychowujących dzieci. Próbowano nadal prowadzić akcje bezpośrednie, takie jak obrona targowiska we Włocławku w 2001 roku, zablokowanie Chińskiego Centrum Handlowego w Woli Kosowskiej i wysypanie na tory importowanego zboża w Warszawie w 2002 roku, pikiety przeciw wojnie w Iraku w 2004 roku, poparcie protestów służby zdrowia i rybaków bałtyckich w 2005 roku. Wyraźnym jednak było, że inicjowane przez Samoobronę protesty stawały się coraz słabsze liczebnie, mniej żywiołowe, wręcz zrytualizowane.

…Przerwijmy w tym momencie beznamiętną narrację historyka odautorskim komentarzem. Wybiegając w przyszłość: Samoobrona odniosła sukces, ale go zmarnowała. „Miałeś, chamie, złoty róg”, ciśnie się na usta. Lepper nie wykorzystał tych sześciu lat tłustych, kiedy miał popularność, pieniądze, dostęp do mediów, na stworzenie sieci organizacji społecznych, która zapewniałaby trwałe oparcie w społeczeństwie, niezależne od zmiennej koniunktury wyborczej. Wprawdzie w maju 2002 roku powstała Ogólnopolska Młodzieżowa Organizacja Samoobrony, jednak partyjna młodzieżówka skupiała raczej karierowiczów niż ideowców¹¹. Komórki takie jak Centrum Informacji Aferalnej czy Centrum Analiz Wyborczych miały charakter fasadowy – wystarczy powiedzieć, że obsługę szeroko rozreklamowanego jako instytucja antykorupcyjna CIA przydzielono… jednemu pracownikowi. Zamiast żmudnej pracy u podstaw preferowano pozyskiwanie podmiotów zewnętrznych zainteresowanych współpracą dopóki przynosiła ona wymierne korzyści. Zupełnie zaniedbana została praca ideotwórcza i formacyjna: zaprzestano wypracowywania ideologii¹², która stanowiłaby niekoniunkturalną motywację i spoiwo członków partii, nie zrealizowano pomysłu wydawania teoretycznego periodyku „Trzecia Droga”. Zlekceważono nawet budowę własnego aparatu propagandowego, uniezależniającego ruch od nieprzychylnych mu mediów. Pojawił się wprawdzie dwutygodnik „Samoobrona”, jednak jego wydawcą (faktycznie niezależnym od partii) został znany antysemita Leszek Bubel, który niebawem zerwał z Lepperem. Pod względem kadrowym, zamiast oprzeć się na lokalnych społecznikach, Lepper preferował biznesmenów (jak Piotr Misztal, skazany za łamanie prawa pracy) i zawodowych polityków, jak były prezes Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego Ryszard Czarnecki.

Z czego te zaniechania wynikały? Niewątpliwie olbrzymią rolę odegrała typowo polska krótkowzroczność, stawiająca improwizację, prowizorkę i drogę na skróty ponad systematyczną pracę organiczną. Przywódca ruchu był też niewątpliwie pod rosnącym ciśnieniem posłów, radnych, szeregowych działaczy, którzy chcieli jak najszybciej skonsumować sukces wyborczy, sięgając po stanowiska, wpływy i pieniądze. Zapewne dotknęło to i samego Leppera, którego w tym czasie dotknęły kłopoty zdrowotne – syndrom „zmęczonego rewolucjonisty”, przekonanego, że należy mu się nagroda za dawne trudy, ilustrują choćby dzieje przedwojennych piłsudczyków. Można też przypuszczać, że Lepper celowo zaniedbał instytucjonalizację i ideologizację ruchu, gdyż silne struktury ograniczałyby jego wodzowską pozycję, a skonkretyzowana ideologia – swobodę politycznego manewru.

Podwójne wybory 2005 roku potwierdziły sukces SRP: w wyborach parlamentarnych uzyskała 11,41 proc. głosów (nieznacznie więcej niż SLD), w prezydenckich Lepper zajął trzecie miejsce z 15,11 proc. Wyniki były jednak gorsze od oczekiwanych. Zwycięstwo PiS sprawiło, że scena polityczna nie uległa polaryzacji, jak oczekiwał Lepper, na obóz prawicowo-liberalny, kierowany przez Platformę Obywatelską, i lewicowo-populistyczny, którego główną siłą byłaby Samoobrona. Zamiast tego wytworzył się podział na „Polskę liberalną” (PO, w pewnej mierze SLD) i „Polskę solidarną” pod przewodem PiS. Pojawiła się możliwość zaistnienia szerokiego frontu antyliberalnego (postulowanego wszak przez Leppera w latach 90.), ale SRP była jego podrzędnym elementem.

Logika tego podziału – jak również wspomniane parcie lepperowców do władzy – pchały Samoobronę w objęcia prawicy. Już w drugiej turze wyborów prezydenckich Lepper udzielił poparcia Lechowi Kaczyńskiemu. W lutym 2006 roku Lepper wraz z Jarosławem Kaczyńskim i Romanem Giertychem podpisali „pakt stabilizacyjny”, w maju SRP weszła w skład koalicji rządowej. Lepper został wicepremierem i ministrem rolnictwa, Samoobrona uzyskała też stanowiska ministrów pracy i budownictwa, osiemnastu wiceministrów, kierownictwo Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz KRUS. Koordynator służb specjalnych Zbigniew Wassermann oficjalnie oznajmił, że nie ma żadnych dowodów na inspirowanie ruchu Leppera przez byłych funkcjonariuszy SB.

Lepper usilnie starał się zrzucić odium awanturnictwa i radykalizmu, zaprezentować się jako odpowiedzialny polityk. Bezskutecznie. Przeciwko sobie miał otwartą wrogość mediów i słabo skrywaną niechęć koalicjanta. W jego własnej partii silne były tendencje odśrodkowe, część posłów z Janem Bestrym ciążyła ku PiS. Nieustanne tarcia w koalicji już we wrześniu 2005 roku doprowadziły do kryzysu gabinetowego i dymisji Leppera, który zagroził wejściem w sojusz z… PO. W październiku kryzys został zażegnany, jednak SRP wyszła z niego osłabiona. Jasne się stało, że Lepper nie panuje nad własnym ugrupowaniem: zerwanie koalicji doprowadziłoby do dezintegracji partii, bo wielu posłów nie chciało wracać do opozycji. Wiarygodność ruchu i jego przywódcy drastycznie się zmniejszyła z powodu nieustannych wolt; nie można było nie zauważyć, że Samoobrona przypomina sobie o postulatach programowych na ogół przy okazji konfliktów personalnych. Symbolem degrengolady stało się udaremnienie egzekucji komorniczej przez posła SRP, który powołując się na poparcie ministra sprawiedliwości, chronił… własny majątek.

Rozczarowany elektorat Samoobrony przechodził do obozu PiS, czego dowiodły wybory samorządowe w 2006 roku – na szczeblu wojewódzkim ugrupowanie Leppera uzyskało tylko 5,54 proc. głosów. Obserwatorzy byli zgodni, że sprawowanie władzy okazało się zabójcze dla partii protestu. „Może dziś już tak bardzo ucywilizowany Lepper nie podoba się radykałom na wsi?” – pytał socjolog Radosław Markowski. Dziennikarka Janina Paradowska potwierdzała: „Lepper w kręgu rządowego establishmentu nie może już być wyrazicielem społecznego protestu i jego pozycja musi słabnąć”.

Kolejny cios uderzył w SRP w grudniu 2006 roku, gdy „Gazeta Wyborcza” oskarżyła wiceprzewodniczącego partii, Łyżwińskiego, a także samego Leppera, o wykorzystywanie seksualne kobiet związanych z Samoobroną¹³. W lipcu 2007 roku Centralne Biuro Antykorupcyjne aresztowało pod zarzutem korupcji dwóch pracowników ministerstwa rolnictwa związanych z Lepperem, którego też oskarżono o udział w procederze. Choć zarzutów wobec Leppera nie udowodniono, został odwołany ze stanowiska, co doprowadziło do rozpadu koalicji i przedterminowych wyborów.

SRP zaczęła wykonywać desperackie ruchy. Najpierw zdecydowano o połączeniu z LPR w nową formację Liga i Samoobrona, niedługo później porozumienie zerwano, wykonując ostry zwrot w lewo, czego symbolem było przyjęcie na listy Samoobrony Leszka Millera i Piotra Ikonowicza. Trudno uznać, by takie chaotyczne działania poprawiały wiarygodność partii. W dodatku przeceniono popularność Millera, któremu lewicowy elektorat pamiętał poparcie dla podatku liniowego i dla wojny w Iraku. Skutkiem była wyborcza katastrofa: 1,53 proc.

Późniejsze dzieje Samoobrony to już wegetacja, przypominająca sentencję Marksa o historii powtarzającej się jako operetka. Lepper zapomniał starej prawdy, że nie da się wejść dwa razy do tej samej rzeki. Po akcesji do Unii polskie społeczeństwo przeszło przyśpieszoną transformację. Wieś się rozwarstwiła: część rolników wyraźnie się wzbogaciła, innych uzależniły unijne dotacje¹⁴. Masa bezrobotnych wyjechała na przysłowiowy zmywak. Lud się zmienił, zmieszczaniał; proletariat przeistoczył bądź to w salariat, bądź to w prekariat. Samoobrona stała się anachroniczna. Tytułowy Anteusz postanowił stać się Ikarem; gdy pojął grozę sytuacji, zapragnął schronić się na ziemi – ale ta zniknęła. Znalazł się w stanie nieważkości.

Morał tej opowieści jest prosty: lewica nie może odrywać się od swej plebejskiej bazy. Ma artykułować jej interesy i poglądy. „Wèi rénmín fúwù” (służyć ludowi!), jak mawiali maoiści. Jeśli w Polsce nastąpi odrodzenie lewicy, to w formie pragmatycznego neopopulizmu, być może odwołującego się właśnie do tradycji Samoobrony.

II

Oblicze ideowo-polityczne Samoobrony pozostawało nieodgadnione. Zwolennicy odwoływali się do enigmatycznego (neofaszyzm? postsocjaldemokracja?) pojęcia „trzeciej drogi” pomiędzy socjalizmem a kapitalizmem. Przeciwnicy zadowalali się klasyfikowaniem lepperowców jako „populistów” (a populista w oczach nie tylko establishmentu, ale i współczesnych lewicowców to, wiadomo, nieświadomy faszysta albo zamaskowany faszysta – Kukiz, Farage, Trump). Wielkomiejska lewica, która zastąpiła ideę sojuszu robotniczo-chłopskiego modnymi teoriami o „nowej klasie robotniczej” złożonej z „białych kołnierzyków”, traktowała wiejski ruch nieufnie. Gdy jednak poddamy program Samoobrony chłodnej politologicznej analizie, okazuje się, że ma on charakter klasycznie socjaldemokratyczny (tj. sprzed blairowsko-schröderowskiej transformacji).

Zacznijmy, po marksistowsku, od „bazy”, czyli problematyki społeczno-gospodarczej, która w programie Samoobrony zajmowała miejsce pierwszoplanowe. Ruch deklarował, zwłaszcza w latach 90., antykapitalistyczną orientację, uważając, że „kapitalizm to prymat kapitału i zysku nad pracą i człowiekiem”, i deklarując (1994): „Kapitalizm nie jest systemem wiecznym. Ustąpić on musi nowym koncepcjom stosunków międzyludzkich, nowej ekologicznej moralności. Nowa epoka postkapitalistyczna już się rodzi”.

Alternatywą miał być ustrój zapewniający sprawiedliwą redystrybucję dóbr w imię nadrzędnego interesu społecznego. Samoobrona wyobrażała sobie ów postkapitalistyczny system jako gospodarkę wielosektorową, opartą na współistnieniu własności państwowej (przemysł surowcowy i wydobywczy, energetyczny, zbrojeniowy, infrastruktura komunikacyjna oraz bankowość i ubezpieczenia), pracowniczej (przekształcanie przedsiębiorstw państwowych w spółki pracownicze), spółdzielczej (m.in. nowe formy kooperatyw na wsi) i prywatnej (głównie małe i średnie rodzime przedsiębiorstwa, które postulowano chronić przed ekspansją wielkiego kapitału zagranicznego). W gospodarce takiej kierowniczą rolę odgrywałoby państwo, które w stosunkach zewnętrznych miało prowadzić politykę protekcjonistyczną chroniącą rynek wewnętrzny, a w wewnętrznych – stosować na szeroką skalę interwencjonizm, poprzez m.in. tworzenie prawnych i instytucjonalnych ram rynku, rozbudowę infrastruktury w kluczowych dziedzinach, pomnażanie kapitału ludzkiego poprzez rozwój nauki i edukacji, dbałość o opiekę społeczną i ochronę środowiska. Szczególną rolę przyznawano polityce monetarnej i fiskalnej. Proponowano zwiększenie obciążeń podatkowych dla osób najwięcej zarabiających, przy jednoczesnym zwolnieniu z podatków najuboższych, obniżenie podatków pośrednich oraz wprowadzenie podatku obrotowego. Narodowy Bank Polski miałby ponosić odpowiedzialność za rozwój gospodarczy oraz poziom zatrudnienia i z tych zadań być rozliczany przez parlament.

Z tych pozycji Samoobrona krytykowała neoliberalny kierunek transformacji ustrojowej lat 90. Podzielając powszechną wówczas opinię o rabunkowym charakterze przekształceń własnościowych, głoszono: „Większość prywatyzacji przeprowadzonych w Polsce wykonano źle, z naruszeniem interesów gospodarczych Polski i z istotnym naruszeniem interesów Skarbu Państwa”. Logiczną konsekwencją tego stanowiska był postulat przeprowadzenia lustracji majątkowej i gospodarczej, rozliczenia skorumpowanych elit. Zarazem Lepper zwracał uwagę – na ileż wcześniej przed „postkolonialnymi” modami lewicy! – na kompradorski charakter wprowadzanego w Polsce modelu kapitalizmu. Beneficjentem transformacji był jego zdaniem w pierwszym rzędzie wielki ponadnarodowy kapitał. Zwłaszcza prywatyzacja sektora bankowego prowadzić miała do utraty kontroli państwa nad zachodzącymi w Polsce procesami gospodarczymi oraz do osłabiania polskiej przedsiębiorczości poprzez dyskryminacyjną politykę kredytową.

Dużo mniej uwagi poświęcano sprawom polityczno-ustrojowym. Samoobrona bez zastrzeżeń uznawała demokratyczne fundamenty państwowości, co nie znaczy, że zadowalał ją konstytucyjny kształt III Rzeczypospolitej. Przede wszystkim domagała się uzupełnienia instytucji przedstawicielskich elementami demokracji bezpośredniej, np. wprowadzenia możliwości rozpisywania – na wniosek 500 tysięcy obywateli – referendum w sprawie skrócenia kadencji parlamentu lub usunięcia z urzędu głowy państwa. Zgodnie z tradycjami tak ruchu ludowego, jak PPS chciała też zastąpienia Senatu przez izbę społeczno-zawodową, złożoną z przedstawicieli związków zawodowych, organizacji pracodawców, samorządów terytorialnych oraz organizacji pozarządowych. Proponowała odejście od zasady wolnego mandatu na rzecz związania mandatu poselskiego z partią, zniesienie immunitetu parlamentarnego i ograniczenie sprawowania mandatu do trzech kadencji. Relatywnie sceptyczny pozostawał stosunek Samoobrony do samorządu terytorialnego – partia przestrzegała przed zbytnią decentralizacją sfery publicznej, obawiając się zarówno rozkwitu mikrooligarchicznej patologii na szczeblu lokalnym, jak i utraty sterowności państwa przez rząd. I jeszcze jedna osobliwość: idąc pod prąd opinii, Samoobrona opowiadała się przeciw uzawodowieniu armii, a za utrzymaniem jej obywatelskiego charakteru opartego na powszechnym poborze.

Charakterystycznym rysem koncepcji ustrojowych Samoobrony, również zgodnym z tradycyjnymi koncepcjami socjaldemokratycznymi, było umieszczanie instytucji i mechanizmów demokratycznych w ramach państwa narodowego. Wewnętrzna suwerenność ludu przekładała się na zewnętrzną suwerenność narodową – niezależność państwa wobec ponadnarodowych organizacji, instytucji, korporacji.

Idea, że Rzeczpospolita Polska winna być samodzielnym podmiotem na arenie międzynarodowej, warunkowała koncepcje ruchu w zakresie polityki zagranicznej. Pryncypium dbałości o interes narodowy prowadziło w pierwszej kolejności do skrajnie pragmatycznego postulatu „ekonomizacji” polityki zagranicznej, która miała być oparta wyłącznie na kryterium korzyści płynących z wymiany handlowej z określonymi krajami. To z kolei sprawiało, że Samoobrona bliska była – choć wprost tego nie wyartykułowała – koncepcjom polityki wielowektorowej i, co za tym idzie, świata wielobiegunowego, taką politykę umożliwiającego. Ruch pozostawał sceptyczny wobec idei unifikacji globu, zauważając, że nie istnieje jedna idealna forma ustrojowa, w jednakowym stopniu odpowiadająca wszystkim społeczeństwom. Lepper podkreślał, że „każde państwo ma swoje tradycje, kulturę, i należy to uszanować”.

Takie podejście stawiało Samoobronę w opozycji do jednoznacznie prozachodniej polityki zagranicznej III Rzeczypospolitej. Ruch oponował przeciw członkostwu Polski w NATO, uważając, że oznacza to podporządkowanie polskich sił zbrojnych obcemu dowództwu i ich użycie w egzotycznych konfliktach¹⁵. Z tych pozycji Samoobrona protestowała w 1999 roku przeciwko nalotom na Jugosławię („NATO odrzuciło maskę paktu obronnego, a stało się żandarmem, pilnującym interesów międzynarodowej finansjery”), a w 2003 roku (wraz z LPR) przeciw udziałowi Polaków w interwencji w Iraku. Lepper krytykował „wasalizację” Polski przez USA, niektórzy działacze porównywali wręcz relacje łączące Warszawę z Waszyngtonem do satelickiego statusu PRL. Najwięcej jednak uwagi Samoobrona poświęcała (zwłaszcza w pierwszym okresie działalności) groźbie uzależnienia ze strony Niemiec. Dla rolników z Ziem Odzyskanych „niemieckie zagrożenie” miało realny wymiar roszczeń majątkowych byłych niemieckich właścicieli czy też wykupu przez Niemców ziemi (w Polsce znacznie tańszej¹⁶). Dlatego już w 1994 roku Samoobrona przestrzegała przed „tłumieniem czujności wobec nacjonalizmu i rewizjonizmu niemieckiego”. Ekspansja ekonomiczna Niemiec wiązać miała się z rozwarstwieniem majątkowym pomiędzy wspomaganą przez Berlin mniejszością niemiecką a miejscową ludnością polską.

Antyniemieckie nastawienie rzutowało też na nieufność wobec integracji europejskiej, postrzeganej początkowo jako instrument niemieckiego imperializmu. W latach 90. Samoobrona była orędowniczką radykalnego eurosceptycyzmu, uzasadnianego wszakże – w odróżnieniu od narodowo-katolickiej prawicy – nie argumentami tożsamościowymi, lecz ekonomicznymi. Według Leppera struktury europejskie zdominowane były przez największe państwa i funkcjonowały, opierając się na kapitalistycznych dogmatach, a akcesja do Unii będzie miała negatywne skutki, gdyż Polska stanie się jedynie rynkiem zbytu i rezerwuarem taniej siły roboczej dla zachodnich firm. Szczególnie dotkliwie integrację odczuć miała polska wieś, która nie wytrzymałaby konkurencji dotowanego rolnictwa zachodnioeuropejskiego. Nic dziwnego, że jeszcze w 2001 roku Samoobrona wzięła udział – wraz z takimi ugrupowaniami jak Unia Polityki Realnej – w I Polskiej Konferencji Eurosceptyków.

Później wszakże ów eurosceptycyzm słabł, Samoobrona przesuwała się w kierunku tzw. eurorealizmu, uzależniając swe poparcie dla projektu integracyjnego od konkretnych warunków wynegocjowanych z instytucjami unijnymi. Wynikało to w dużej mierze z faktu, że wielu rolników stało się po akcesji beneficjentami Wspólnej Polityki Rolnej UE. Dostrzegając pozytywne aspekty integracji, próbowano sformułować własną wizję Unii Europejskiej, opartą z jednej strony na poszanowaniu suwerenności państw, z drugiej – na implementacji standardów socjalnych chroniących interesy świata pracy. Projekt ten, łączący koncepcje lewicowe z suwerenizmem, można by nazwać „socjalną Europą Ojczyzn”, choć sami lepperowcy mówili o „wielkiej ludowo-humanistycznej integracji Narodów Europy”. Oznaczało to selektywne podejście do inicjatyw integracyjnych. Samoobrona np. krytykowała kształt europejskiego Traktatu Konstytucyjnego (2005) i kwestionowała przyjęcie przez Polskę wspólnej waluty, ale zarazem popierała dalsze poszerzanie Unii Europejskiej (również o Turcję). Uznając zróżnicowanie interesów, aspiracji i poziomu rozwoju poszczególnych krajów członkowskich, akceptowała istnienie różnych stopni integracji („Europa wielu prędkości”).

Poparcie Samoobrony dla rozszerzenia Unii wiązało się ze wschodnim wektorem polityki zagranicznej, od początku postulowanym przez Leppera. W enuncjacjach partii pojawiały się nawet echa koncepcji panslawistycznych, wyrażające się w akcentowaniu wspólnoty kulturowej narodów słowiańskich, jednak podłoże „orientacji wschodniej” było zasadniczo pragmatyczne. Lepper uważał, że Polska powinna szukać sojuszników „w najbliższym otoczeniu, a nie za morzami, na innych kontynentach”, a obszar poradziecki był ważnym rynkiem zbytu dla polskiego rolnictwa, dlatego Samoobrona przykładała wielką wagę do dobrych stosunków ze wschodnimi sąsiadami. Lepper znany był przede wszystkim jako admirator modelu białoruskiego, ale opowiadał się też za ścisłą współpracą z Ukrainą, sugerując nawet możliwość wspólnego przystąpienia obu krajów do UE. Pierwszorzędne znaczenie miały mieć oczywiście obopólnie korzystne relacje z Federacją Rosyjską, nie oznaczało to jednak identyfikowania się z racjami rosyjskimi. Partia np. domagała się od Rosjan przekazania wszystkich archiwaliów dotyczących zbrodni katyńskiej oraz uznania jej za ludobójstwo, a na forum Parlamentu Europejskiego posłowie SRP protestowali przeciw budowie Nord Stream. W późniejszym okresie kierunek wschodni został przedłużony aż do Chin, uznanych za priorytetowego partnera w przyszłości. W kręgu Samoobrony pojawiały się koncepcje integracji całej przestrzeni eurazjatyckiej od Atlantyku po Pacyfik.

Partia nie wypracowała natomiast jednolitego programu w sprawach światopoglądowych i kulturowo-obyczajowych, zadowalając się doraźnym prezentowaniem zdroworozsądkowego stanowiska w duchu umiarkowanego konserwatyzmu. Lepper podkreślał, że jako katolik przeciwny jest przywróceniu kary śmierci, choć w szeregach partii pojawiały się też odmienne wypowiedzi. Akceptując urządzanie „parad równości” (trwała wówczas dyskusja dotycząca ich zakazu) czy legalizację związków partnerskich, zdecydowanie występował przeciwko homoseksualnym małżeństwom, a zwłaszcza adopcji przez nie dzieci. Uznawał konieczność poszanowania praw kobiet, ale równocześnie akcentował ich rolę rodzinną. W kwestii przerywania ciąży stał na stanowisku „kompromisu aborcyjnego” z 1993 roku, zwracając zarazem uwagę na społeczne przyczyny zabiegów aborcyjnych. W 2005 roku poparł zakaz stosowania kar fizycznych wobec nieletnich. Pod koniec życia skłaniał się ku depenalizacji „lekkich” narkotyków. Na pewno Samoobrona nie była obyczajową awangardą, ale zauważyć można, że poglądy Leppera ewoluowały wraz ze zmianami opinii publicznej.

Program Samoobrony miał więc, jak widać, charakter wyraźnie lewicowy, jednak w Polsce dużo większą rolę odgrywa sfera symboliczna, ta zaś nie była już tak jednoznaczna. Ideologia ruchu miała charakter eklektyczny. Korzenie Samoobrony tkwią przede wszystkim w tradycji radykalnego ruchu ludowego, w myśli agrarystycznej – bogatej, choć całkowicie zapomnianej przez wielkomiejską polską lewicę. Idealizowana wieś miała być fundamentem i zarazem ostatnią redutą polskiego społeczeństwa. „Każda zagroda, każde gospodarstwo rolne staje się bastionem oporu przeciwko obłędnej, antynarodowej polityce rodzimych i zagranicznych liberałów” – głosiła Samoobrona.

Bardzo wyraźna (i jeszcze bardziej irytująca polskich lewicowców, uparcie ignorujących istnienie lewicowych nacjonalizmów) była retoryka patriotyczna – Lepper mówił o sobie, że jest „narodowcem i ludowcem”. Samoobrona stawiała sobie za cel obronę nie tylko interesów rolników i warstw pracujących, ale całego narodu, upośledzonego w międzynarodowym podziale pracy. Naród rozumiany jako organiczna wspólnota połączona kulturą i historią uznawany był za podmiot polityki. Z akcentowania więzi kulturalnej wynikał postulat ochrony rodzimej kultury przed ekspansją obcej kultury masowej. W stosunku do mniejszości głoszono potrzebę „poszanowania […] odrębności kulturowych wszystkich mniejszości narodowych i religijnych zamieszkujących Polskę”, jednak w retoryce ruchu pojawiały się akcenty antysemickie. Sam Lepper w 1993 roku oznajmił, że „to wstyd, że rządzi nami mniejszość; to Polacy powinni rządzić, a o mniejszość trzeba dbać, tylko że ona musi być na swoim miejscu”. Cztery lata później partia nawoływała do zaostrzenia polityki wizowej i imigracyjnej. Zarazem w 2006 roku przewodniczący Samoobrony protestował przeciw publikacji karykatur Mahometa jako obraźliwych dla wyznawców islamu¹⁷.

Odległym od kanonów lewicowej ortodoksji źródłem inspiracji była też katolicka nauka społeczna. Dziś Sławomir Sierakowski wciąga na sztandary lewicy papieża Franciszka – Lepper dawno temu wyszukiwał antykapitalistyczne akcenty w nauczaniu Jana Pawła II. W programie partii z 2003 roku można przeczytać: „Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej kieruje się nauką społeczną Kościoła i w pełni podziela zawarte w encyklikach wskazania największego autorytetu moralnego naszych czasów, za jaki uznajemy Papieża Jana Pawła II”. W działaniach Samoobrony często występowała symbolika religijna (krzyże, obrazy, pieśni kościelne), co wiązało się z religijnością wiejskiego elektoratu; nie bez znaczenia była też osobista religijność Leppera, praktykującego katolika. Nie oznaczało to jednak klerykalizmu. Zwłaszcza w latach 90. w Samoobronie żywa była krytyka hierarchii kościelnej za brak wrażliwości społecznej i materializm. Lepper mawiał, że biskupi „bardziej cenią pieniądz niż Boga”. Dopiero w 2005 roku doszło do zbliżenia partii z narodowo-tradycjonalistycznym nurtem Kościoła skupionym wokół Radia Maryja. „Radio Maryja nie utrzymując się z reklam, jest niezależne od wielkich międzynarodowych koncernów i kapitału zagranicznego” – podkreślał wtedy Lepper.

Narodowo-chrześcijańskie elementy Samoobrona potrafiła łączyć z sentymentem do PRL, a ściślej – do panującego wtedy bezpieczeństwa socjalnego i względnego egalitaryzmu. Politolog Mirosław Karwat w 2005 roku uznał Samoobronę za „chyba jedyną partię polityczną dobrze mówiącą o Polsce Ludowej”. „Nie zgadzam się z tym, […] że te 45 lat było dla Polski stracone, że dzisiaj wszystko zaczynamy od zera” – twierdził Lepper, zwracając uwagę na osiągnięcia tej epoki. Nie negował faktu podporządkowania ZSRR (brak suwerenności), ale zaprzeczał twierdzeniu o „sowieckiej okupacji” (brak niepodległości). Sprzeciwiał się stosowaniu zbiorowej odpowiedzialności wobec wszystkich członków PZPR, wprowadzając w zamian rozgraniczenie między skorumpowanymi elitami PRL a szeregowymi członkami partii. Te pierwsze wespół z kierownictwem „Solidarności” miały pójść na służbę międzynarodowego kapitału, zawierając układ okrągłostołowy. „Po 4 czerwca w 1989 roku nikt w Polsce nikomu władzy nie oddał, tylko podzielono się wpływami. Sekretarze partii, ludzie z dawnego układu, zajęli się biznesem, przeszli do banków, potworzyli różne spółki, a Solidarność zajęła się prywatyzacją i obsadzaniem stanowisk państwowych. To wszystko była polska Jałta” – mówił Lepper. To sprawiało, że Samoobrona poparła lustrację rozumianą jako pełne ujawnienie archiwów IPN. Tradycja Polski Ludowej (zwłaszcza okresu Gierka) była ścieżką, którą postępowała ideowa ewolucja tego populistycznego ruchu w kierunku lewicowym. W 2005 roku Lepper oznajmił, że Samoobrona jest formacją „lewicy patriotycznej, lewicy postępowej, nowoczesnej, tolerancyjnej, bez żadnych skrajności i dewiacji”.

Lepper sięgał też czasem do dorobku zachodniej myśli politycznej. O ile w latach 90. była to tzw. ekonomika hamiltoniańska¹⁸, propagowana przez Lyndona LaRouche’a jako pierwowzór keynesizmu, o tyle w XXI w. znajdziemy liczne odwołania do antyglobalizmu. Antyglobalistyczne diagnozy pułapek rozwoju zależnego okazywały się zbieżne z intuicjami i refleksjami działaczy Samoobrony. „Jestem przeciwko takiej globalizacji, do jakiej chcą doprowadzić międzynarodowe instytucje finansowe – Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Jest to globalizacja biedy i budowanie miliardowych fortun nielicznych rodzin światowego biznesu. To jest globalizacja, która prowadzi do największego wyzysku w dziejach świata. Globalizacja w obecnym jej kształcie jest początkiem końca demokracji, władzę polityczną nie tylko nad całymi państwami, ale nawet nad społecznościami lokalnymi zaczynają przejmować wielkie koncerny” – pisał Lepper, powołując się m.in. na Josepha Stiglitza. W ideologii ruchu odnajdziemy też wątki ekologiczne. Samoobrona żądała – w interesie małorolnego chłopstwa – zakazu upraw roślin genetycznie modyfikowanych i przemysłowych metod hodowli zwierząt, domagała się uwzględniania kosztów ekologicznych. Lepper szukał dla tych postulatów uzasadnienia ideologicznego (tzw. humanizm ekologiczny), mówiąc np., że „niestety człowiek działa wbrew naturze, wbrew otoczeniu: dewastuje przyrodę. I dlatego mamy rozmaite kataklizmy. Ingerencja człowieka w naturę zawsze kończy się tragedią”.

Z tych jakże odmiennych komponentów Lepper starał się stworzyć spójną ideologię, łączącą w jedną całość lewicowy i prawicowy antyliberalizm. „Ojca Rydzyka, okres Gierka oraz działania Samoobrony łączy dążenie do rozwoju kraju, gospodarki, aby ludzie mogli żyć godnie w Polsce” – mówił przed wyborami w 2005 roku. Pozycjonował Samoobronę jako przeciwnika ponadpartyjnego obozu liberalnego, rozciągającego się od SLD przez PO do PiS, wspólnie odpowiedzialnego za negatywne skutki transformacji. „Liberałowie spod znaku wymienionych partii dbają o interesy swoich mocodawców reprezentujących kraje ościenne i międzynarodowy kapitał spekulacyjny” – głosił.

Cała ta rodząca się w bólach przez kilkanaście lat koncepcja rozsypała się jednak w listopadzie 2005 roku, gdy Lepper w wywiadzie da „Pulsu Biznesu” zaprezentował nowe oblicze Samoobrony: „socjalliberalizm”. Aby złagodzić wizerunek, wycofał się nawet ze swego sztandarowego hasła „Balcerowicz musi odejść”. Populistyczny ruch protestu bez oporu zaakceptował reguły gry. Partia miała stać się przyjazną biznesowi (niektórzy działacze mówili wprost o konieczności „wymiany elektoratu”). Koalicja z radykalną prawicą uniemożliwiła zakończenie ewolucji w kierunku socjaldemokratycznym, przeistoczenie się w „polski SMER”; zamiast tego pojawiła się partia władzy pokrywająca bezideowość bezładną, wielokierunkową demagogią. W felietonie „Aksamitny kapelusz Leppera” („Nowy Robotnik”, nr 11 z 2005 roku) napisałem wtedy: „Tym razem zwrot dokonany przez przewodniczącego jest nazbyt gwałtowny, na tym wirażu Samoobrona wypadnie z toru”. I to nastąpiło.

Chaotyczny finał nie zmienia jednak faktu, że Samoobrona była czy też, mówiąc precyzyjnie, stawała się lewicą – lewicę plebejską, organicznie wyrastającą z codziennych problemów zwykłych ludzi. Mamy tu do czynienia z lewicowością aposterioryczną, która bierze się z uogólnienia życiowych doświadczeń swojego środowiska, swojej klasy, a nie z przejęcia się abstrakcyjnymi teorematami. Kwestionują ten typ lewicowości wyznawcy „lewicowego aprioryzmu”, samozwańczy strażnicy czystości doktryny. Na ogół jednak ich uniwersalistyczne uroszczenia są tylko maską skrywającą pogardę dla plebsu¹⁹.

dr hab. Jarosław Tomasiewicz

Przypisy:

1. Na ogół rygorystycznie oddzielam swoje publikacje obiektywno-naukowe od subiektywno-publicystycznych, tu jednak postanowiłem połączyć oba ujęcia. Dlatego wyróżniłem czcionką dwa rodzaje tekstu: naukowy (normalna czcionka) i publicystyczny (kursywa).
2. Poza wiecznie żywa – według trafnego opisu Cezarego Michalskiego: „papieros, przekrzywiony kaszkiet, fryzura z Peaky Blinders i patetyczna minka proletariusza na studiach doktoranckich”.
3. Przykładem mogą być publikowane w „Krytyce Politycznej” teksty Macieja Gduli, takie jak „Kłusem o klasach i polityce” czy „To walka o rząd dusz w klasie średniej”. Takie stanowisko wynika faktycznie z trafnego, niezmistyfikowanego rozpoznania własnej pozycji społecznej. Niektórzy próbują jednak dorobić do tego ideologię. T. R.Wiśniewski już w 2002 roku pisał: „Filozoficzna ważkość klasy robotniczej w wieku XIX brała się wszak nie ze współczucia dla ich fatalnego położenia ekonomicznego, lecz z faktu, że jej partykularne interes wyrażały wówczas uniwersalne interesy ludzkości jako całości. […] Dzisiejsza sytuacja społeczna późnego kapitalizmu stawia problem stratyfikacji ludzkości w zupełnie innym świetle. Nowe formy zniewolenia […] ujawniają się w segmentach społeczeństwa, których rozpoznanie jest dla klasy robotniczej czymś istotowo niemożliwym. […] Walka proletariatu utraciła już swoją poznawczą wyższość nad innymi formami emancypacji społecznej”. To Platońska wizja dziejów, w której liczy się Idea, a nie ludzie – ci są tylko narzędziem, raz użytecznym, innym razem wyrzucanym na śmietnik Historii. Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że wyznawcy tej wizji kultem abstrakcyjnego Człowieka przesłaniają swój egocentryzm: to realni ludzie mają dostosować się do oczekiwań „świadomej elity”, jej wyobrażeń o świecie. Narcyzm upozowany na uniwersalizm.
4. Stąd fenomen rzekomej „lewicy socjalnej”, dla której najważniejszym (a w każdym razie najbardziej emocjonującym) problemem jest los uchodźców oglądanych w telewizji – im bardziej egzotycznych, tym bardziej zasługujących na zaangażowanie.
5. Nad teorią spiskową o roli tajnych służb w tworzeniu Samoobrony pozwolę sobie przejść do porządku dziennego. Służby mogą wykorzystywać, ale nie kreować niezadowolenie społeczne. Przypuszczenie, że bez wrażych knowań ciemnych sił ludzie nie odczuwaliby gniewu z pauperyzacji, jest absurdalne. Niejasne jest też, jaki interes owe „służby” miałyby w podtrzymywaniu rządu PiS w 2006 roku (a do tego sprowadzał się udział Samoobrony w koalicji rządowej).
6. Może jeszcze jeden wskaźnik, już nie ekonomiczny: w 1990 roku w Polsce było 4970 samobójstw, w 1991 roku – 5316, w 1992 roku – 5713…
7. Stąd przyczepiana nieraz Samoobronie etykietka „partii obszarników”. Pomijając już krzywdzącą przesadę tego określenia, pozwolę sobie zwrócić uwagę, że siłą napędową praktycznie każdej rewolucji – od francuskiej 1789 roku po „Solidarność” 1980–1981 – są z reguły „wyższe warstwy ludu” (drobna burżuazja we Francji, wykwalifikowani robotnicy w Polsce) o podniesionym poziomie świadomości i aspiracji, a nie nędzarze z samego dna hierarchii społecznej.
8. Liczebność PZPR przekraczała wtedy 3 mln osób. Biorąc pod uwagę, że liczba zatrudnionych w Polsce wynosiła ok. 12 mln szacować można, że 1/4 osób czynnych zawodowo w tzw. sektorze uspołecznionym przynależała do partii.
9. Na gruzach Bloku powstała jednak rok później Alternatywa Ruch Społeczny, z której z kolei wyrosła Polska Partia Pracy.
10. Postępująca „socjaldemokratyzacja” Samoobrony i związane z tym łagodzenie stanowiska wobec integracji europejskiej powodowały secesje elementów prawicowo-nacjonalistycznych: w 2003 roku powstały Polski Blok Ludowy Wojciecha Mojzesowicza i Polska Racja Stanu Zbigniewa Witaszka, w 2005 roku – Samoobrona Narodu Polskiego Tadeusza Mazanka.
11. Przewodnicząca OMOS Maja Jankowska już trzy lata później odeszła, stwierdzając, że „jej poglądy przestały być zbieżne z programem Samoobrony”.
12. Jeszcze w 1996 roku Samoobrona zorganizowała sympozjum dotyczące koncepcji „trzeciej drogi”, z udziałem m.in. prof. Aleksandra Legatowicza.
13. Z Wikipedii: „9 grudnia 2006 podano wyniki badań DNA, z których wynika, że Stanisław Łyżwiński nie jest ojcem trzyipółletniej córki Anety Krawczyk. Adwokat Krawczyk zażądała wtedy badań DNA Andrzeja Leppera, twierdząc, że skoro Krawczyk współżyła w tamtym czasie tylko z nimi dwoma, to Lepper musi być ojcem dziecka Krawczyk. […] 8 lutego 2007 badanie DNA Andrzeja Leppera wykazało, iż nie jest on ojcem najmłodszego dziecka Anety Krawczyk”. Sprawa nie została wyjaśniona. Ze względu na śmierć Leppera jego proces został umorzony. W przypadku Łyżwińskiego Sąd Najwyższy w 2012 roku uchylił cztery z pięciu punktów wyroku – w tym gwałtu i przyjmowania oraz żądania korzyści osobistych o charakterze seksualnym – uznając, że doszło do naruszenia wymogów rzetelnego procesu. Rok później postępowania karne wobec Łyżwińskiego zostały zawieszone z uwagi na zły stan jego zdrowia.
14. Widać to było już w 2007 roku, gdy zadowoleni wyborcy Samoobrony poparli PiS (25,5 proc.), a niezadowoleni – PSL (18 proc.).
15. Później to stanowisko uległo złagodzeniu – w 2005 roku gen. Z. Poznański, ekspert partii odpowiadający za sprawy obronności, deklarował, że „bardzo dobrze, że nasz kraj jest członkiem potężnego sojuszu euroatlantyckiego – NATO”.
16. W 2004 roku w Polsce 1 hektar gruntów rolnych kosztował 1261 (Agencja Nieruchomości Rolnych) lub 1788 (rynek prywatny) euro, w Niemczech – 9233.
17. Warto też wspomnieć, że pierwszy ciemnoskóry polski parlamentarzysta – Bengalczyk Hubert Costa – został wybrany do Sejmu właśnie z listy Samoobrony.
18. Aleksander Hamilton (1755–1804) jako sekretarz skarbu w gabinecie Jerzego Waszyngtona był zwolennikiem aktywnej polityki finansowej państwa i ochrony rodzimego przemysłu; do jego pomysłów nawiązali progresywiści Woodrowa Wilsona na początku XX w.
19. Pogardę ową doskonale oddaje portret Leppera – parweniusza, chama w zabłoconych butach, polskiego Artura Ui – nakreślony przez Stefana Chwina („Droga na Belweder”) w „Krytyce Politycznej” nr 4 z 2003 roku.

Bibliografia:

• M. Drozd-Piasecka, Andrzej Lepper – chłopski przywódca charyzmatyczny?, „Etnografia Polska” 2001, t. XLV, z. 1–2.
• A. Lepper, Każdy kij ma dwa końce. Nowa droga dla Polski, Warszawa 2001.
• A. Lepper, Przemówienia Przewodniczącego Partii Samoobrona RP Posła na Sejm RP Andrzeja Leppera w czasie IV kadencji Sejmu RP, Warszawa 2003.
• M. Piskorski, Samoobrona RP w polskim systemie partyjnym (mps dysertacji doktorskiej, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2010).
• J. Tomasiewicz, Niepogoda dla populistów. Kampanie prezydenckie Andrzeja Leppera i Bogusława Ziętka w 2010 r. w: Wybory prezydenckie 2010, Katowice 2011.
• J. Ul, A. Lepper, Samoobrona: Dlaczego? Przed czym?, Warszawa 1993.