Czy można być jednocześnie marksistą i ideowym demokratą? Jeśli zapytać o to przeciętnego Polaka, to zapewne wielu naszych rodaków odpowie, że nie można. Nic dziwnego, swoje zrobiła wieloletnia prawicowa indoktrynacja i wpajanie niechęci do wszelkich przejawów lewicowości. Od lat Instytut Pamięci Narodowej i polska prawica jednoznacznie wiążą marksizm z totalitaryzmem/autorytaryzmem, co jest błędem. Wbrew krzywdzącej opinii filozofia ta może być podstawą ideologiczną poglądów stricte demokratyczno-parlamentarnych. W oparciu o dorobek Marksa i Engelsa kształtowały się wszystkie historyczne formacje socjaldemokratyczne i demokratyczno-socjalistyczne w Europie, w tym Polska Partia Socjalistyczna, Socjaldemokratycznej Partii Niemiec i brytyjska Partia Pracy. Socjaldemokraci oczywiście zrewidowali marksizm, dostosowując go do warunków demokracji liberalnej i odstępując od radykalnych założeń jak międzynarodowa rewolucja i dyktatura proletariatu. Ta reformistyczna zmiana umożliwiła w kolejnych dziesięcioleciach przejęcie władzy przez demokratyczną społeczną lewice i budowę przez niej zalążków państwa opiekuńczego w demokracjach zachodnioeuropejskich i skandynawskich.

Jednym z teoretyków łączących demokratyzm z marksizmem i socjalizmem był nieco zapomniany współcześnie Karl Renner. W polskich publikacjach na próżno szukać poważniejszych informacji poświęconych Rennerowi, a polskojęzyczna Wikipedia oferuje zaledwie zalążek jego życiorysu. Kim więc właściwie był ten polityk i dlaczego pamiętać o nim powinna także socjaldemokracja współczesna?

Początki kariery Rennera nie należały do najłatwiejszych. Pochodził z ubogiej chłopskiej rodziny zamieszkałej na Morawach w ówczesnych Austro-Węgrzech. Bieda, jakiej zaznał w latach dzieciństwa, niewątpliwie miała duży wpływ na jego mocno socjalne poglądy i wrażliwość, jaką kierował się realizując politykę wsparcia austriackiej klasy ludowej. Członkiem Socjaldemokratycznej Partii Austrii został jeszcze jako student prawa Uniwersytetu Wiedeńskiego. Od początku sympatyzował z umiarkowanym skrzydłem tego robotniczego ugrupowania. Postulował głębszą liberalizację i demokratyzację życia publicznego Austro-Węgier i przekształcenie monarchii w autonomiczną i demokratyczną konfederację narodów Europy Środkowej. W 1907 roku po raz pierwszy wybrano go do Reichratu (niższej izby parlamentu), a w listopadzie 1918 roku po upadku monarchii habsburskiej został pierwszym kanclerzem nowo powstałej republiki austriackiej. Władzę sprawował do czerwca 1920 roku – okres jego rządów przypadł na rozpad imperium Austro-Węgier i znaczne straty terytorialne Austrii na rzecz Włoch, Czechosłowacji i Jugosławii. 10 września 1919 roku Renner podpisał traktat pokojowy, który zakazał Austrii wchodzenia w unię z państwem niemieckim (co zresztą zrobił wbrew własnym poglądom). Oprócz tego kanclerz-socjaldemokrata popierał wstąpienie Austrii do Ligi Narodów, wypełnianie zobowiązań traktatowych i ścisłą neutralność w sprawach zagranicznych.

Socjaldemokratyczno-chadecki rząd Rennera zrealizował szereg reform społecznych, m.in. wprowadzono ubezpieczenia od bezrobocia, płatne urlopy, ośmiogodzinny dzień pracy oraz przepisy normujące warunki pracy górników, dzieci i kobiet. Po utracie władzy ex-kanclerz pozostał liderem umiarkowanego skrzydła Partii Socjaldemokratycznej, optującego za współpracą z chadecją, a od 1930 do 1933 roku pełnił funkcję przewodniczącego Nationalrat (niższa izba parlamentu).

Obok postaci takich jak Max Adler, Otto Bauer, Friedrich Adler i Rudolf Hilferding, Renner był jednym z głównych ideologów tak zwanego austromarksizmu, nurtu odrzucającego marksistowski materializm i promującego w jego miejsce neokantyzm. Austromarksiści wiele uwagi poświęcali kwestii autonomii kulturalno-narodowej i ochronie praw człowieka, głosili poszerzenie kompetencji władz samorządowych oraz sprzeciwiali się dyktaturze w bolszewickim stylu i sowietyzmowi. Nurt ten lokował się pomiędzy najbardziej reformistycznymi tendencjami socjaldemokracji a skrajną lewicą socjalistyczną, która w ówczesnej Europie wykazywała najczęściej prokomunistyczne skłonności. Socjaldemokraci austriaccy poprzez austromarksizm wywierali duży wpływ ideologiczny na Socjalistyczną Międzynarodówkę Robotniczą (jej członkami był m.in. PPS), dyktując jej umiarkowany i antykominternowski, a wręcz antykomunistyczny dyskurs.

Po 1934 roku reżim austrofaszystowski zdelegalizował ugrupowania lewicowe. Renner po nieudanym powstaniu republikańskiego Schutzbundu został okrzyknięty zdrajcą i na krótko umieszczony w areszcie. Po wypuszczeniu na wolność nie wrócił do polityki. W 1938 roku jako wieloletni zwolennik zjednoczenia Niemiec i Austrii poparł Anschluss (przyłączenie). Decyzja Rennera stanowi czarną plamę na jego życiorysie, nie należy jednak zapominać, iż podobny błąd popełnili także inni politycy „prawicowego” skrzydła austriackiej socjaldemokracji i chadecy. Umiarkowani politycy uważali, że reżim nazistowski szybko przeminie, a Austria pozostanie częścią zjednoczonych demokratycznych Niemiec. W trakcie II wojny światowej Renner zupełnie zdystansował się od hitlerowskiej polityki.

W kwietniu 1945 roku Renner został pierwszym kanclerzem odrodzonej Austrii, a 20 grudnia tego roku Reichsrat jednogłośnie wybrał go na urząd prezydenta republiki. Działania Rennera i jego jednoznaczne potępienie faszyzmu oraz narodowego socjalizmu przyczyniły się do uznania nowych władz Austrii zarówno przez aliantów zachodnich, jak i Związek Radziecki. Osławiony „Ojciec republiki” zmarł w sylwestra 1950 roku.

Reformistyczne i pragmatyczne, choć marksistowskie poglądy Rennera i Otto Bauera zostały przejęte przez szereg europejskich ugrupowań socjaldemokratycznych. Od początku zwalczane były natomiast przez rewolucjonistów, radykalnych marksistów i komunistów. Krytykiem tez Rennera był m.in. sam Lenin, a następnie również Stalin. Komuniści nie wybaczyli mu udziału w rozbiciu komunistycznego puczu z listopada 1918 roku, kiedy to Komunistyczna Partia Austrii sformowała paramilitarną Czerwoną Gwardię i próbowała dokonać siłowego przejęcia władzy w nowo powstałej republice. Renner jako republikanin, przeciwnik wszelkich nacjonalizmów i rzecznik tolerancji znajdował się również pod stałym ostrzałem austriackiej skrajnej prawicy i tzw. austrofaszystów. Austriaccy faszyści uznawali go za zdrajcę narodu i zaprzańca. Podobnie uważali naziści i wielkoniemieccy nacjonaliści, którzy starali się powiązać go z marksistowskim internacjonalizmem – nie było to prawdą, a Renner był patriotą przywiązanym do austriackich tradycji narodowych i przeciwnikiem komunizmu.

Choć uważał się za demokratycznego socjalistę, Renner i jego sojusznicy realizowali jednak de facto politykę gospodarczą zbliżoną do wzorców kapitalizmu państwowego. Reformy Rennera i innych socjaldemokratów austriackich nie podważały istoty gospodarki wolnorynkowej i pozostawały w zgodzie z poszanowaniem własności prywatnej. Austriacka droga do socjalizmu miała realizować się stopniowo na drodze reform demokratycznych, a efekt finalny poprzedzić miała tzw. demokracja socjalna. Dlatego austromarksiści odrzucali wszelki rewolucjonizm – dla Rennera (prawnika z wykształcenia) prawo stanowiło fundamentalną i uniwersalną instytucję stanowiącą o porządku każdego społeczeństwa.

Karl Renner był pierwszoligowym graczem politycznym, łączącym socjaldemokratyczną ideowość z dystansem naukowca akademickiego. Jego polityka społeczna stanowiła wzorzec do naśladowania dla wielu socjaldemokratycznych i centrolewicowych rządów państw europejskich. Bez wahania można uznać go nie tylko za założyciela współczesnej Austrii, ale również za jednego z ojców koncepcji państwa opiekuńczego. Renner to postać warta przypomnienia szczególnie teraz w dobie antylewicowej histerii – jego życiorys wskazuje, że można być szczerym lewicowcem i marksistą, a zarazem zagorzałym demokratą i legalistą.

Norman Tabor