Demokracja i jej wrogowie
Demokracja i jej wrogowie
Demokracja jest dziś czymś więcej niż tylko ustrojem politycznym. Stała się religią, której dogmaty nie podlegają kwestionowaniu. Uznanie kogoś za przeciwnika demokracji jest równoznaczne ze średniowieczną ekskomuniką. Politycy i dziennikarze spierają się tylko, kto jest bardziej prawdziwym demokratą. Często cytowane słowa Churchilla, że nikt nie wymyślił lepszego ustroju, sprawiają, iż nawet nie próbujemy sobie wyobrazić alternatywy. Co więcej, pojęcie demokracji cały czas ulega zawężaniu – zostało zarezerwowane dla jej szczególnego modelu: demokracji liberalnej i przedstawicielskiej.
Spróbujmy wypunktować tu dogmaty Nowej Religii Panującej:
- społeczeństwo jako wyraz umowy społecznej równych i wolnych jednostek
- społeczeństwo źródłem władzy
- poszanowanie praw człowieka – praworządność
- demokracja przedstawicielska oparta na mandacie wolnym
- pluralizm polityczny i wolność mediów
- podział władzy
- konstytucjonalizm
Fakt, że demokracja panuje dziś niepodzielnie, nie oznacza, że nie ma ona przeciwników. Jest ich więcej, niż się nam wydaje – spróbujemy ich usystematyzować.
„Poganie”: pozaeuropejskie ruchy antydemokratyczne
Gdybyśmy zapytali, kto jest współcześnie największym wrogiem demokracji, to prawdopodobnie najczęściej wskazywany byłby islamski fundamentalista – śniady, odziany w burnus, z kałasznikowem w ręce i pasem z materiałami wybuchowymi na biodrach. Takim obrazem karmią nas media.
To wróg bardzo wdzięczny, bo ogromnie się od nas różniący, a przez to łatwy do zidentyfikowania i odrzucenia. Rzeczywiście: fundamentaliści muzułmańscy spod znaku Al-Kaidy czy Hizb ut-Tahrir jasno i otwarcie odrzucają demokrację, tak jak każde inne rządy człowieka – także dyktaturę czy monarchię. Ich zdaniem, suwerenność przynależy wyłącznie Bogu, który objawił nam swe prawo (szariat), a rolą ludzi jest tylko poznawanie i interpretowanie boskich zasad. Dziedzictwo Oświecenia jest im obce jako przynależne do innej cywilizacji.
Ale choć polscy żołnierze walczą w górach Hindukuszu, to fundamentaliści muzułmańscy nie zagrażają bezpośrednio Rzeczpospolitej. Trudno sobie wyobrazić, by afgańscy talibowie dotarli pod Warszawę – dlatego możemy ich pominąć w naszych rozważaniach. Darujmy sobie też zwolenników konfucjańskiej teorii państwa. Zajmijmy się raczej tymi przeciwnikami liberalnej demokracji, których zrodziła nasza cywilizacja.
„Heretycy”: ruchy antydemokratyczne Zachodu
Przeciw demokracji występują z powodów zasadniczych anarchiści, zwłaszcza anarchoindywidualiści. Demokracja to wszak władza ludu – a oni odrzucają każdą władzę człowieka nad człowiekiem. Bardziej umiarkowana część anarchistów opowiada się za skrajnie zdecentralizowaną formą demokracji bezpośredniej – rządami permanentnych zgromadzeń ludowych – ale i ta wizja sprzeczna jest z parlamentaryzmem.
Większość ruchów antydemokratycznych nie neguje jednak władzy jako takiej, lecz tylko jej demokratyczną postać. Najczęściej kwestionują samą zasadę suwerenności ludu (społeczeństwa). Do kogo więc ta suwerenność miałaby należeć?
Najdalej idą tu reakcjoniści–legitymiści, którzy uważają, że wszelka władza pochodzi od Boga, ten zaś sprawuje ją – i tu jest różnica z fundamentalistami islamskimi – za pośrednictwem bożego pomazańca, czyli monarchy. Monarcha nie jest jednak władcą absolutnym, zmuszony bowiem pozostaje do poszanowania tradycji i prawa naturalnego. Legitymiści to margines marginesu, w Polsce reprezentowany przez niewielki Klub Zachowawczo-Monarchistyczny. W złagodzonej wersji podobne idee głoszą jednak integryści katoliccy spod znaku Radia Maryja, którzy akceptując zasady demokracji, nie dopuszczają jednocześnie, by działania demokratycznych władz naruszały prawo naturalne w ich wykładni.
Inaczej uzasadniają odrzucenie demokracji nowocześni „naukowi” elitaryści. Nie odwołują się do Boga, lecz do nauki, a ściślej do praw przyrody, które objawił im Darwin i jego uczniowie. Ich zdaniem, istotą natury jest nierówność, dlatego wszelka demokracja to w najlepszym razie fikcja – zawsze rządzą elity. Otwarcie takie idee głosi francuska Nowa Prawica (np. Klub Zegarowy), w Polsce nie mająca swego odpowiednika. Warto jednak zwrócić uwagę, że w formie zakamuflowanej takie koncepcje głoszą różnej maści technokraci, dla których wciąż ubezwłasnowolniany parlamentaryzm jest tylko parawanem dla „rządów fachowców”. Ludzi tego pokroju spotkamy w każdej partii. Pewnym wariantem „technokratyzmu oświeconego” jest też projekt Unii Europejskiej, w ramach którego referenda powtarza się tak długo, aż zmęczone społeczeństwa zagłosują „właściwie”. Demokratyczna legitymizacja jest tu zaledwie listkiem figowym merytokracji.
Niewątpliwie przeciwnikami demokracji są też ekstremiści ekologiczni, którzy odrzucają panowanie człowieka nad przyrodą. Oczywiście nie dotyczy to wszystkich obrońców środowiska naturalnego, a tylko tych najbardziej skrajnych: wyznawców fińskiego ekofilozofa Pentti Linkoli, ekoterrorystów z grup takich jak Wyzwoliciele czy Front Wyzwolenia Ziemi. Linkola otwarcie mówi, że środowisko naturalne może uratować przed człowiekiem tylko „zielona dyktatura”. Choć od fundamentalistów religijnych różnią się prawie pod każdym względem, to łączy ich jedno – nie uznają człowieczeństwa, ludzkości za najwyższą wartość. Idą jednak dalej od fundamentalistów religijnych, gdyż człowiek nie jest dla nich koroną wszelkiego Stworzenia, najdoskonalszym z bożych dzieł, lecz planetarną chorobą, którą należy usunąć. Rzec można, że rozszerzają oni zasady demokracji na całą przyrodę ożywioną, a ludzkość zostaje wtedy „przegłosowana” przez inne gatunki.
„Schizmatycy”: ruchy alterdemokratyczne
Inna grupa przeciwników obecnego ustroju to ruchy nie tyle antydemokratyczne, co – przez analogię do alterglobalistów – „alterdemokratyczne”. To ruchy, które nie kwestionując samych fundamentów demokracji, tj. zasady suwerenności ludu, krytykują zarazem jej realizację, czyli liberalną demokrację parlamentarną. Twierdzą, że ta forma demokracji nie spełnia swych obietnic, tj. nie wyraża rzeczywistej woli ludu, lecz deformuje ją. Zgadzając się w aspekcie negatywnym, różnią się diametralnie w zakresie proponowanych rozwiązań.
Faszyści i bonapartyści uważają, że wola narodu najpełniej wyrażana jest poprzez genialną jednostkę: Wodza. Zarazemnaród postrzegają jako wspólnotę pokoleń, co pozwala Wodzowi podejmować decyzje sprzeczne z wolą aktualnej większości – wszak to on „wie lepiej”, co jest w interesie narodu.
Od koncepcji skrajnej prawicy odcinają się komuniści. Pomimo jednak formalnego uznania równości obywateli, głoszą wyższość mas ludowych nad klasami posiadającymi, proletariatu nad resztą pracujących, wielkoprzemysłowej klasy robotniczej nad robotnikami z małych zakładów, partii komunistycznej nad klasą robotniczą, kierownictwa partii nad szeregowymi członkami. Klasyczny system komunistyczny – władza rad w Rosji bolszewickiej – zorganizowany był na tej zasadzie, np. 1 delegata wybierało 10 robotników, ale 50 chłopów. Okazuje się tu, że jedynie komunistyczna awangarda uprawniona jest do artykułowania woli ludu.
Na pierwszy rzut oka pułapkę tę ominęli korporacjoniści, postulujący „demokrację organiczną”, w której podmiotem nie są jednostki, lecz grupy społeczne, zorganizowane w korporacje. W myśl tej koncepcji,przedstawicielstwo narodowe pochodzi nie z wyborów, a z delegacji, co pozwala lepiej odzwierciedlić skład społeczeństwa i zarazem związać posłów z wyborcami. Wizja ta jest jednak trudna do realizacji w warunkach mobilności społeczeństwa: zanim jednostka zdąży poczuć się związana z jakąś grupą zawodową czy terytorium – już zmienia miejsce pracy lub zamieszkania. W świecie koczowników korporacjonizm stałby się fikcją zdominowaną przez faktycznie niekontrolowanych biurokratów korporacyjnych.
Najpełniejszymi demokratami są populiści. Chcą demokracji rozumianej dosłownie – jako bezpośrednia władza wszystkich obywateli, realizowana poprzez referenda. Słabością ich koncepcji jest jednak to, że taka forma demokracji łatwo może przerodzić się w tyranię większości, nie wspominając już o podatności mas na demagogię. Plebiscyt w warunkach nieograniczonych możliwości manipulowania opinią publiczną przez media ma taki sam sens, jak w III Rzeszy.
„Zeloci”: minorytarianie
Wszystkie opisane tu ideologie to przeciwnicy demoliberalizmu rzec można odwieczni. Ale w ostatnich latach pojawił się przeciwnik nowy, który wyewoluował z demokracji jako hiperliberalizm. Demokracja została zredefiniowana: to już nie władza większości, szanująca prawa mniejszości, lecz prymat interesów mniejszości nad większością. Atomizacja społeczeństwa sprzyja nielicznym, ale głośnym i dobrze zorganizowanym lobbies. Ich działalność sprawia, że niejednokrotnie współczesna demokracja okazuje się zaprzeczeniem demokracji klasycznej.
„Kapłani”: politycy
Przysłuchując się argumentom przeciwników demokracji nie sposób odmówić słuszności niektórym z nich. Demokracja rzeczywiście jest często nieefektywna, słaba, skorumpowana. Polska demokracja jest tu niezbyt budującym przykładem. Wszyscy potrafimy podać przykłady niekompetencji polityków. Nie zawsze jest to tylko niekompetencja – często również nieuczciwość. Do nieustannych informacji o wciąż nowych aferach zdążyliśmy już przywyknąć, nie robią na nas wrażenia. Polska jest na 49. miejscu w światowym Indeksie Postrzegania Korupcji, opracowanym przez Transparency International, wyprzedzona nie tylko przez Nową Zelandię, Danię czy Singapur, ale też np. przez Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kostarykę i Botswanę. Ale czy Polska jest odosobnionym przypadkiem? Choć u nas te patologie ujawniają się w sposób wybitnie jaskrawy, to przykład chociażby Silvio Berlusconiego pokazuje, że nie jesteśmy niechlubnym wyjątkiem.
Powiedzmy więc jasno: demokratyczni politycy osłabiają demokrację, dostarczając argumentów jej wrogom.
„Wierni”: społeczeństwo
Ale czy tylko politycy są tu winni? Przecież politycy nie wzięli się z Marsa. To my ich wybraliśmy. Każde demokratyczne społeczeństwo ma takich polityków, na jakich zasługuje. Przyjrzyjmy się więc społeczeństwu polskiemu. Socjologowie są zgodni: cechuje je dramatycznie niski poziom kapitału społecznego. Gdy Polaków pytano, czy można ufać innym ludziom, 3/4 odpowiedziało, że nie. To najgorszy wynik w Europie. To samo dotyczy stopnia uspołecznienia Polaków, mierzonego udziałem w stowarzyszeniach. Przykłady można by mnożyć. W rezultacie społeczeństwo nazbyt często okazuje się bezkształtną masą, dowolnie manipulowaną przez media. Gdy w czasie ataku na Jugosławię zaserwowały one odbiorcom umiejętnie spreparowaną porcję informacji o serbskich okrucieństwach (pomijając skrupulatnie wszystko, co nie pasowało do czarno-białego obrazu sytuacji), polska opinia publiczna poparła bombardowania tradycyjnie zaprzyjaźnionego kraju.
„Kościół bez Boga”
Apatia społeczeństwa nie bierze się jednak z niczego. Nie obarczajmy tu całą winą komunistycznej spuścizny: w Trzeciej Rzeczpospolitej wychowało się już całe pokolenie, a jego stopień uspołecznienia jest jeszcze niższy niż rodziców. Przyczyn szukać należy w głębiej zachodzących zjawiskach.
Otaczająca nas rzeczywistość staje się coraz bardziej skomplikowana, przeciętny człowiek przestaje ją ogarniać, zdając się na opinie polityków, ekspertów, dziennikarzy, celebrytów. W miarę postępów globalizacji ośrodki decyzyjne przenoszą się na coraz wyższy poziom – do Brukseli, do Waszyngtonu, wciąż i wciąż oddalając od obywatela. Wynik wyborów parlamentarnych ma coraz mniejsze znaczenie ze względu na zobowiązania międzynarodowe i nacisk rynków finansowych, potrafiących zdestabilizować przeciętną gospodarkę.
Proces profesjonalizacji objął nie tylko politykę, ale także obronność. Na współczesnym, wysoce stechnicyzowanym polu bitwy radzić sobie potrafi tylko zawodowy żołnierz, co sprawia, że kolejne państwa rezygnują z poboru, z armii obywatelskiej. Choć przeciętnego zjadacza chleba taka perspektywa raduje, to trudno nie zwrócić uwagi, że demokracja ateńska była dzieckiem falangi hoplitów, demokracja szlachecka – pospolitego ruszenia, demokracja współczesna – powszechnego poboru. Dziś lud wypuszcza oręż z rąk, zdając się na lojalność najemników. O święta naiwności!
W rezultacie ludzie czują, że tracą kontrolę nad własnym życiem. Nic dziwnego, że demokrację postrzegają jako spektakl, jako formę pozbawioną istotnej treści – coś na kształt Republiki Rzymskiej w okresie pryncypatu. Demokracja zaczyna przypominać Kościół bez wiernych. Ale czy możliwa jest demokracja bez demokratów?