Lewica postanowiła, że kwestia tożsamościowa i związane z nią cierpienie zostaną zarezerwowane tylko dla mniejszości. Tak jak niegdyś melancholii mogli doświadczać tylko bywalcy salonów, tak cierpień związanych z tożsamością mogły doświadczać tylko mniejszości wskazane przez lewicowych polityków. A przecież to oczywiste, że w warunkach gwałtownej relokacji produkcji wielu traciło jednocześnie i pracę, i tożsamość. Można powiedzieć, że niegdysiejszy elektorat lewicy odwrócił się od niej z powodu przeprowadzonej przez nią niesprawiedliwej dystrybucji kwestii tożsamości, a więc z powodu odmowy uznania człowieczeństwa tych, którzy byli przegranymi globalizacji.

Populistą jest ten, kto postrzegany jest jako adwersarz neoliberalizmu. Nie chodzi o to, że wszyscy, którzy nazywani są populistami, w swojej polityce faktycznie zrywają z neoliberalizmem. Prezenty podatkowe dla najbogatszych, prywatyzacje i deregulacje sektora publicznego czy traktowanie świata pracy i przyrody w kategoriach półdarmowych zasobów, charakteryzują przecież znaczną część twarzy obozu populistycznego, a oznaką ślepoty byłoby temu zaprzeczać. Rzecz w tym jednak, że głównonurtowych neoliberałów nigdy nie nazywa się populistami. Nawet jeśli forma ich polityki jest robiona pod publiczkę, cynicznie i z masą przekłamań.

Gdy znani intelektualiści traktują „populizm” wyłącznie w kategoriach moralistycznych i alarmistycznych, to nie tylko bronią status quo. Utrudniają również lokalizowanie zmieniających się wzorców organizacyjnych polityki partyjnej, identyfikowanie wzrostu nowych podziałów politycznych zakorzenionych w upadku tradycyjnych tożsamości ekonomicznych i identyfikacji politycznej oraz zrozumienie zmieniającej się natury antagonizmu klasowego i złożonych procesów kształtowania się tożsamości zbiorowej.

Prawdziwy moment założycielski fali prawicowego populizmu, którą obserwujemy w ostatniej dekadzie, jest właśnie wtedy, u schyłku powojennego trzydziestolecia. To wówczas tworzy się model społeczny, który żywi się rosnącymi nierównościami ekonomicznymi i kulturowymi, z warstwą wykwalifikowanych specjalistów, do której wstęp jest ograniczony, i z rosnącą sferą pracy substandardowej, nisko wynagradzanej albo skrajnie niestabilnej, którą coraz mniej ludzi, poza imigrantami, chce wykonywać. Wtedy zaczyna się exodus przemysłu. Słabi liderzy, błędne diagnozy, polityczny dryf i stopniowe rozmycie się lewicy w liberalnej koalicji to nie tylko przyczyna, ale, przede wszystkim, skutek tych procesów.

Prawicowe, a czasem i skrajnie prawicowe partie oraz przewodzący im politycy zyskali w ostatnich latach bardzo silnych, nieintencjonalnych „sojuszników”. Ludzi, którzy przez ostatnie dekady wspierali liberałów, centrystów, a przede wszystkim lewicę. Zaczęli być oni jednak przez lewicowy i liberalny mainstream odrzucani, a nawet doświadczyli z jego strony ostracyzmu. Poczuli się więc zdradzeni, w dodatku jeszcze zaatakowani.

Zjednoczenie Narodowe jest dziś podobnie silne, jeśli chodzi o poparcie wśród francuskich robotników, co Francuska Partia Komunistyczna u szczytu swojej potęgi. Najlepszy wynik kandydata komunistów w historii wyborów prezydenckich przypadł w 1969 r. – Jacques Duclos uzyskał 21,3% głosów, w tym 33% wśród robotników. Marine Le Pen w pierwszej turze w 2022 roku zdobyła 23,15%, w tym 35% u robotników, czyli ciut ponad historyczny wynik Duclosa. Na Marine głosowało od razu aż 40% kierowców, 36% niewykwalifikowanych robotników sektora logistycznego i 34,5% wykwalifikowanych robotników przemysłowych.

Nawet jeśli czujemy niechęć do idei, które reprezentują skrajna nacjonalistyczna prawica czy skrajna lewica, to opisane działania odpowiadają na realne potrzeby. Konkretne osoby mają gdzie spać, mają co jeść, mają gdzie zostawić dzieci. Te potrzeby nie zostały zaspokojone przez państwo czy wyższościowych moralnie liberałów, którzy wyrażają zaniepokojenie popularnością skrajnych idei. Odpowiedzieli na nie właśnie radykałowie z obu stron.

Współczesny europejski populizm zazwyczaj nie jest skierowany do konkretnych wyborców miejskich lub wiejskich. Jego społeczno-terytorialne bazy są zróżnicowane. Chociaż populiści są ogólnie silniejsi w miejscach „pozostawionych w tyle”, to jednak odnieśli również sukcesy w silnie zurbanizowanych okolicach.

Uważają się oni za fundament dobrobytu gospodarczego i sądzą, że ten fundament jest zagrożony przez „pasożytniczą” elitę nieproduktywnych „biorców”. Jednak Żółte Kamizelki nie obwiniają osób z niższych warstw społecznych, takich jak bezrobotni czy imigranci, którzy są zazwyczaj kozłami ofiarnymi radykalnej i zarazem liberalnej prawicy. Przejawiają raczej pewnego rodzaju lewicową solidarność, nie popierając jednak jej uniwersalizmu i egalitaryzmu oraz nie odrzucając całego neoliberalnego porządku.

Koncepcja polityki społecznej Smeru jest wąska, objawiając się jako proste, mniej systemowe pakiety socjalne, a nie jako walka ze strukturalnym ubóstwem. Jednak, w przeciwieństwie do podejść przyjętych przez rządy liberalno-prawicowe, ma ona na celu naprawienie znaczących neoliberalnych nadużyć poprzez utrudnienie doprowadzenia do całkowitej elastyczności Kodeksu pracy, złagodzenie deregulacji i podwyższenie płacy minimalnej.

Bardzo trudno w Czechach znaleźć statystyki dotyczące preferencji wyborczych opartych na przynależności klasowej i poziomie dochodów. Gdy statystyki pokazują preferencje oparte wyłącznie na miejscu zamieszkania, wieku i wykształceniu, ma to na celu stworzenie wrażenia, że (formalnie) bardziej wykształceni i rzekomo lepiej poinformowani ludzie z kosmopolitycznych wielkich miast popierają neoliberalną prawicę, podczas gdy osoby z niższym wykształceniem, słabym dostępem do informacji i węższymi horyzontami głosują na „populistów”. Przynależność klasowa, poziom dochodów i sytuacja społeczna są w ten sposób subtelnie ukrywane za rzekomymi różnicami w sferze intelektu wyborców.

Podejście Trumpa jest transakcyjne. Jego narzekanie na to, że europejscy sojusznicy wykorzystują NATO, jest do pewnego stopnia uzasadnione. Jeśli jakiś europejski kraj twierdzi, że jest realnie zagrożony, a zarazem nie wydaje nawet dwóch procent PKB na obronność, to dlaczego my mamy wydawać te pieniądze?

Socjalizm kochał robotnika, ale tylko tego wyobrażonego. Analogicznie jest w ponowoczesności, albowiem ponowoczesność skłonna jest czcić i szanować lud tylko w takiej mierze, w jakie realizuje on projekt emancypacyjny. Okazuje się, że – wbrew wszelkim oczekiwaniom – współczesny lud także zwraca się przeciwko temu projektowi. W efekcie elity rządzące zaczynają gardzić ludem, odbierać mu władzę i dyskredytować. Z ludem się nie dyskutuje, gdyż z pewnością się myli, a jego argumenty to kaprysy i uprzedzenia ograniczonych nieuków.

Wątpił, czy „nowe elity” w ogóle uważały się za Amerykanów. Kosmopolityczni w swej istocie, mieli pogląd, który był zasadniczo „spojrzeniem turysty na świat”. W tym przypadku – na własny kraj. Ale nawet wtedy nie był postawą turysty, która byłaby wypełniona zdumieniem i ekscytacją. Jeśli już, był to pogląd przesiąknięty pogardą i lekceważeniem dla zwykłej Ameryki.